ՄԻ ՔԱՂԱՔԻՑ ԵՐԿՈՒՍԸ
Նորեկ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
Էն գլխից ասեմ, որ ես, ինչպես բոլոր ստեփանակերտցիներն առանձին-առանձին, հետո էլ` միասին վերցրած, մեր քաղաքի խաղաղ, թաժա հաց, գույն-գույն առավոտների ու հանգիստ, անաղմուկ, էլի գույն-գույն երեկոների համար գժվում եմ։ Աշխարհի ոչ մի քաղաք չի համարձակվի համեմատվել մերի հետ։ Տանուլ կտա, կխեղճանա, լավագույն դեպքում` կհայտնվի ծիծաղելի վիճակում։ Բա ո՛նց, եղբայր... Էս մեր Ստեփանակերտը լրիվ ուրիշ քաղաք է, չափսերով փոքր, բայց` մեծ, շա՛տ մեծ... Առաջ էլ էր մեծ, հենց ստեղծման օրից էլ մեծ էր, մի կարճլիկ փողոց լինի ու ընդամենը մեկ ստեփանակերտցի, էլի նույնն է... կար ժամանակ, երբ բոլորն իրար ճանաչում էին, գիտեին անուն առ անուն, բայց էլի նույն հսկա քաղաքն էր։ Դրա համար եմ ասում` սա լրիվ ուրիշ բնակավայր է... Աշխարհի ոչ մի բնակավայրի հետ չես համեմատի։ Համեմատես էլ, նույն Ստեփանակերտում լուրջ չեն ընդունի, կասեն` մարդը խելքի մի մասը թռցրել է...
Ճիշտ է, մի ժամանակ, 25-27 տարի առաջ, քաղաքը մի քիչ կորցրեց իրեն, ուզում եմ ասել՝ զրկվեց հանդարտությունից ու հանգստությունից, իրեն ոչ սազական օրեր ապրեց, բայց արագ էլ ուշքի եկավ, թափ տվեց իրեն, հասկացավ, որ ինքը հավասար պատկանում է բոլորին։ Այդպես է։ Թե չէ, շատ դժվար կլիներ, և կպռատվեր մեր ամեն ինչում յուրօրինակ քաղաքի մաքրամաքուր կենսագրությունը։
Չէ, չեմ ասում, որ մեր քաղաքի ջահելների արյունը մեկ-մեկ ավելորդ պտույտներ չի գործում, որ նրանց կատարածը մեկ-մեկ առաջ չի ընկնում բանականությունից, ուզում եմ ասել` ձեռքերը խոսքից առաջ են ընկնում։ Դա մեր քաղաքի համար` սովետի ժամանակներից եկած, համարյա ձևավորված, կարելի է ասել, ավանդույթ է։ Բայց դա ի վիճակի չէ փոփոխության ենթարկել քաղաքի մտածողությունն ու կենցաղը, թշնամացնել նրա բնակիչներին։
Մի հետաքրքիր բան էլ կա մեր այս քաղաքում։ Երբեք չեն մոռանում իրենց սրամիտներին, բոլորից տարբերվող խանութպաններին, վարսավիրներին ու կոշկակարներին, երաժիշտներին ու գրողներին, նույնիսկ` հոգեկան որոշակի խանգարումներ ունեցողներին։ Հիշում են անուն առ անուն և ոչ մեկից չեն հրաժարվում։ Ճիշտ է, քաղաքը կարգին մեծացրել են տարբեր գյուղերից ու բնակավայրերից եկած ոչ ստեփանակերտցիները, շատերն էլ արդեն իրար չեն ճանաչում, բայց մնում են հին օրերի համն ու հոտը, մտածողությունն ու ինչ-որ տեղ ինքնահավանության հասնող հպարտությունը։
Ով ինչ ուզում է` ասի, լա՛վն է մեր քաղաքը, շա՛տ է մերը, շա՛տ է, ինչպես ասեմ, որ ճիշտ լինի, հա, շա՛տ է տնական... Եվ ամեն օր նրա հետ շփվելը, նրա հետ խոսք խոսելը, նրան ուսերիդ դնելը, համոզված եմ, երկնային պարգև է...
Բայց ինչպես աշխարհի բոլոր փոքր ու մեծ քաղաքներում, մեր այս քաղաքում էլ են մարդիկ հաճախակի սիլի-բիլի անում հիշողությունների հետ, փորձում համոզել, որ առաջ (ինչպես ես հասկանում եմ, էդ ՙառաջ՚-ը առնվազն մի 30-40 տարվա պատմություն ունի) մարդիկ ավելի հյուրասեր էին, ավելի պարզ, կարգին հարևանություն ու ընկերություն կար, իրարից նեղանալը բացառված էր, իրար ցուրտ խոսք ասելը` նույնպես։ Բայց խոստովանում են նաև, որ այսօրվա Ստեփանակերտն ուղղակի անհնար է համեմատել նեղլիկ ու փոշոտ, մեկ-երկու փողոց ու փոքրիկ դուքան ունեցող Ստեփանակերտի հետ, որ այսօրվա Ստեփանակերտն իրենց պատկերացումներում անգամ չկար։ Ստացվում է, որ հին ստեփանակերտցիները մի քաղաքից երկուսն ունեն՝ մեկը մեկից գեղեցիկ, մեկը մեկից լավը... Եվ երկուսին էլ տղամարդավարի տիրություն են անում...
Ոչ հնից ուրիշին բաժին կհանեն, ոչ էլ՝ նորից։
Մեկը կար, անունը տալը, կարծում եմ, ամենևին էլ պարտադիր չէ, գիտե՞ք, ինչ էր ասում, ասում էր` մեր էս քաղաքում, եթե ճիշտը խոսելու լինենք, մի առանձնահատուկ, գեղեցիկ, համաշխարհային մասշտաբի բան չկա, պատմությունն էլ այստեղ հատուկ գործ չի արել, բայց մի քանի օր առաջ շարած պատն էլ է սիրելի, տնկած ծառն էլ, ցուրտն էլ, շոգը, ձյունը, անձրևը...
Ասես ճիշտ չէր ասում մարդը, ազնիվ չէր լինի։ Իսկապես, եղած-չեղածը, ուզում եմ ասել, անցյալից եկածը մի հին փողոց է, կարգին չուսումնասիրված քաղաքատեղի, եկեղեցիների հազիվ երևացող հետքեր... բայց անասելի շատ են պատմությունները, և, ամենակարևորը, ստեփանակերտցին տեսակ է, տարբերվող, հազարի մեջ էլ երևացող, չձուլվող...
Հիշո՞ւմ եք, 67-ին... Ինչպե~ս խարույկ հանեցին անմեղ հայ փոքրիկին հոշոտած թուրք գիշատիչներին... օրը ցերեկով, զինված պահակախմբի աչքի առաջ, եղբայրական սովետմիությունում, Հոկտեմբերյան հեղափոխության 50-ամյակի նախօրյակին...
Եվ դեռ այն օրերին սարսափը բարձրացավ Շուշի ու առանց երկար փնտրտուքի գտավ այնտեղ ապրող մուսուլմանին, հետո էլ, ավելի ճիշտ կլիներ ասել՝ նույն օրը, մտավ Աղդամ ու տակնուվրա արեց այդ հսկայական, մի ժամանակ հայկական, այդ օրերին՝ թրքաբնակ քաղաքը։ Գանձակ ու Բաքու էլ հասավ մգլահոտ վախը ու արագորեն տարածվեց երկրով մեկ...
Այդպես է... Հետո էլ ասում են` որտեղի՞ց այս սերը, գժվելը... այս ՙմեծ-մեծ՚ խոսելը...
Հիմա ընդամենը մի պստլիկ հարց. կարելի՞ է իմանալ, ո՞ւմ են խանգարում մեր այս հանդարտ, խաղաղ ու արևահամ երեկոները, մեր այս հանգիստ օրերը, մեր իմաստուն պահվածքը։ Այստեղ են ասել՝ մեռնեմ օրենքին։ Ախր, ստեփանակերտցին միշտ էլ օրենքի հետ է նստել-վերկացել, բարեկամություն, ընկերություն արել և երբեք հարաբերությունները չի փչացրել նրա հետ։ Դրա համար էլ ասում եմ՝ մեռնեմ օրենքին, օրենք խախտելով առաջ չես գնա, օրենքն է, որ քեզ տանում-կանգնեցնում է զարգացածների կողքին, որ քեզ դարձնում է անխոցելի... Եվ, ամենակարևորը, ամեն օր օրենք չեն փոխում, չեն փորձում այն դնել ինչ-որ մեկի ենթակայության տակ։ Ես, օրինակի համար, ինչքան գիտեմ, քաղաքակիրթ երկրներում մարդն է հնազանդվում օրենքին։ Եվ այն ազատությունն ու անկախությունը, որի մասին մենք սիրում ենք օր ու գիշեր խոսել, հենց այդ օրենքի հետ բարեկամություն անելուց է, ուզում եմ ասել՝ այդ օրենքի ոտքը տրորեցիր, հաշվիր ինքդ քեզ զրկեցիր ազատությունից էլ, անկախությունից էլ, հանգստությունից էլ... արած-չարածդ էլ հավասարեցրիր հողին... տարար, գցեցիր վարար գետը...
Ինչ մնում է ինձ, ես իմ քաղաքի խաղաղ, թաժա հաց, գույն-գույն երեկոներից հրաժարվելու մտադրություն չունեմ, ոչ էլ, համոզված եմ, դու..., որովհետև ես էլ, դու էլ մեր քաղաքից երկուսն ունենք, մեկը մեկից գեղեցիկ, մեկը մեկից` տնական։ Չասես, որ համաձայն չես, ասես էլ, չեմ հավատա...