…ԱՅԴՈՒՀԱՆԴԵՐՁ ԹԱՆԳԱՐԱՆՆ ԱՅՑԵԼՈՒՆԵՐԻ ՊԱԿԱՍ ՉՈՒՆԻ
Լուսինե ՇԱԴՅԱՆ
Հայ ժողովրդի մշակույթի հարուստ արժեքները ներկայացնող կենտրոններից մեկն էլ Հադրութի Արթուր Մկրտչյանի անվան երկրագիտական թանգարանի մասնաճյուղն է՝ Մեծ Թաղերի ավիացիայի մարշալ Արմենակ Խանփերյանցի անվան հուշաթանգարանը:
Թանգարանի վարիչ Արծվիկ Լալայանի տեղեկատվությամբ` այն հիմնադրվել է 1975 թվականին: Առաջիկա հինգ տարիների ընթացքում կատարվել են ներքին հարդարման ու ձևավորման, մարշալի բրոնզե կիսանդրու տեղադրման հետ կապված աշխատանքները: Թանգարանի հանդիսավոր բացմանը, որը տեղի ունեցավ 1980 թվականի մայիսի 9-ին, ներկա էր նաև մարշալի ընտանիքը: Ա. Լալայանի տեղեկացմամբ` թանգարանը ձևավորել են նկարիչ Սուրեն Պետրոսյանն ու ազգագրագետ Շահեն Մկրտչյանը, իսկ կիսանդրու հեղինակը հայտնի քանդակագործ Ալբերտ Հարությունյանն է: Ուշագրավ է հատկապես թանգարանի բակում տեղակայված Միգ-17 կործանիչ ինքնաթիռը: Ըստ տեղեկությունների` այն մասնակցել է Վիետնամի պատերազմին, իսկ թանգարան բերվել է Գրոզնի քաղաքից 1985 թվականին կոլտնտեսության՝ ղեկավարների աջակցությամբ: Վարիչի խոսքերով` ռազմական ինքնաթիռի գնդացիրներն օգտագործվել են Արցախյան պատերազմի ժամանակ: Պատմական այդ ժամանակաշրջանում էլ թանգարանը դադարեց իր գործունեությունը: 1992-ից սկսած այն վերածվեց զինվորական շտաբի: Ցուցանմուշների մի մասը տեղափոխվեց գյուղապետարան, մի որոշ մասն էլ մարշալի բարեկամների տներ: Ի դեպ, կան արժեքավոր ցուցանմուշներ, որոնք առայսօր վերադարձված չեն թանգարան: Մարշալի բարեկամները դեռ չեն ընդունում այն գաղափարը, որ կտավներն ստեղծվել են ոչ թե իրենց տների, այլ հատուկ թանգարանի համար:
2000 թվականից հետո միայն թանգարանը վերսկսեց իր գործունեությունը: 2003-ից այն տնօրինում է Ա. Լալայանը: Կոսմետիկ վերանորոգումից հետո նորանշանակ տնօրենը ձեռնամուխ եղավ ցուցանմուշների տեղափոխմանը: Թանգարանը համալրվեց նաև նոր հավաքածուներով: Նկարիչ-քանդակագործ Ռոբերտ Ասկարյանը վահանակներ ձևավորեց թանգարանի համար՝ նվիրված երկրորդ աշխարհամարտում զոհված և անհայտ կորած դիզակցիների հիշատակին: Ընդ որում, նրանցից 145 հոգու լուսանկարները պահպանված չեն, ուստի վահանակներից մեկում զետաղված են նրանց անուն- ազգանունները միայն, իսկ մյուս՝ ձախ վահանակի վրա 148 հերոսների լուսանկարներն են` անուն-ազգանուններով: Նկարիչ-քանդակագործ Առնոլդ Մելիքսեթյանի ձևավորած վահանակներում Արցախյան ազատամարտի զոհ դարձած հերոսներն ու խաղաղ բնակիչներն են հավերժացված: Առանձին վահանակով ներկայացված են նաև Ապրիլյան քառօրյա պատերազմում զոհված քաջորդիների լուսանկարները: Այս պահին թանգարանը հիմնանորոգման կարիք ունի.ՙԹանգարանի հիմնական խնդիրն այսօր նրա անմխիթար վիճակն է: Շինարարական սխալ կառուցվածքի պատճառով շենքի կիսանկուղային հարկը հողի մեջ է, խոնավության պատճառով պատերը բորբոսնում են՚,- պարզաբանում է Ա. Լալայանը՝ ավելացնելով, որ, չնայած վատթար վիճակին, թանգարանն այցելուների պակաս չունի. ՙՔանի որ Խանփերյանցը ռուսական ավիացիայի մարշալ էր, պարբերաբար այցելուներ ենք ունենում Ռուսաստանից: Թանգարան այցելում են նաև հանրապետության դպրոցների աշակերտները, Ք. Իվանյանի անվան ռազմամարզական վարժարանի սաները, ինչպես նաև զբոսաշրջիկներ տարբեր երկրներից՚:
Թանգարանի նկուղային հարկում երկրագիտական բաժինն է՝ հարուստ հնագիտական, կենցաղային, ազգագրական ու պատմագրական ցուցանմուշներով: Ա. Լալայանը հավելեց, որ բոլոր հնությունները գտնվել են գյուղից ու հարակից տարածքներից և ունեն գրեթե 3000 տարվա պատմություն.ՙՊեղումների ընթացքում հայտնաբերված հնություններն Արցախի այս տարածքի մշակույթի զարգացման պատմության վկայությունն են՚: Թանգարանի ամենահին իրերը պալեոլիթի ժամանակաշրջանի ծակիչներն ու քերիչներն են: Թանգարանում գրավիչ են հատկապես կանացի յուրահատուկ զարդանմուշները: Թանգարանին կից գործում է Տող գյուղի արվեստի դպրոցի մասնաճյուղը: Պայմաններն այստեղ նույնպես ոգևորիչ չեն:
Զրույցի ընթացքում փոքր-ինչ սրտնեղած վարիչը մեզ հրաժեշտ տվեց այն համոզմամբ, որ մշակութային կենտրոնների անմխիթար վիճակը չի վրիպելու իշխանությունների տեսադաշտից: