ՙ...ԾԱՌԸ ԿԱՐՈՏԻՑ Է ՄԱՀԱՆՈՒՄ...՚
Նվարդ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ
Նորեկ Գասպարյանի նորահրատարակ ՙԵղածը մի բան չէ՚ արձակ գործերի ժողովածուի ասպարեզ հանած յուրօրինակ ու շատ հաճախ առաջին հայացքից արտառոց որակներով օժտված, և իրենց կյանքը թեև հանուրին խառնած, բայց և ամեն մեկն իր աշխարհում ապրող հերոսներին հասկանալու և գնահատելու համար առնվազն հարկ է մտովի, թեկուզ մի պահ, լինել նրանցից եթե ոչ մեկը, ապա գոնե նրանց շրջապատում: Ասել է թե՝ լինել նույն աշխարհի բնակիչը, ուր երկրագունդը պտտվում է ոչ թե արևի, այլ իրենց գյուղի, քաղաքի, անգամ թաղամասի շուրջը՝ այն ինքնըստինքյան այդ մարդկանց համար դարձնելով մոլորակի կենտրոն:
Գրքում հեղինակը ոչ միայն տողով է հատել իրեն դեռևս անծանոթ տարածքներ, այլև մեկ-մեկ էլ տուրք տվել գրոտեսկին ու հիպերբոլային: Այս երկու եզրույթներն իրենց ուժգնությամբ սերտ են, միմյանց լրացնող, բայց նաև առանձնանում են անեզրությամբ չափվող յուրատիպ երանգով, ինչն էլ գեղագետի հմտությամբ օգտագործել է հեղինակը՝ հորինվածքի հարազատ տիրույթը դարձնելով վառ երևակայությունն ու առաջին հայացքից անհավանական իրավիճակներն և դրանց հետևանք եզրահանգումները:
Հատկանշական է, որ նման հետագիծ ունեցող գիրքը բացվում է շատ երկրային, անչափ տեսանելի ցավ ու մորմոքով հառնող՝ ՙԱնձրևոտ օր՚ պատմվածքով:
Այս գործը, իմ կարծիքով, գրքի լավագույն պատումների առաջին հորիզոնականի իր դիրքով, արժանի է ընդգծված ուշադրության:
Թեման, մեզանում,ցավալիորեն, վաղուց իր հաստատուն տեղն ունի և՜ գրականության մեջ, և՜ արվեստում:
Եվ Ն. Գասպարյանի ՙԱնձրևոտ օր՚-ը իր էությամբ օգնության ևս մեկ կանչ է այսօր մեր գյուղերի՝ բնակիչներից զրկված, մամռակալած փակ դարպասների համար: Հեղինակի համար հենց այդ փակ դարպասների հետևում տրտմած պապենական տունն է ակունքը, ելման կետն ու միաժամանակ՝ մարդու տունդարձը նշանավորող պատվանունն ու հասցեն:
Եվ այս ամենը տան բոլոր ժառանգներին հասցեագրված այն հոգևոր կտակն է, որ ժամանակ ու տարածություն չի ճանաչում և անթեղ մոխրի պես օջախի հարատևության կայծն ունի իր մեջ: Գեղագիտական նման ընկալումով է հեղինակն այնքան զգայուն և բոլորիս հոգուն մերձիմոտ ներկայացնում պապենական տան փակ դարպասի կանչը: Ինքն էլ իր հերոսներից մեկն է, քանզի անհնար է այդքան հողեղեն ու ոգեղեն պատկերել չապրածը…
Լքված տան սրբատաշ քարերը, անգամ խոտածածկ բակը՝ լեցուն են հիշատակներով: Այս հիշողություններն իրենց անխորտակ մոգությամբ են օգնելու տան անխնամ տեսքը փոխելու՝ ժառանգի՝ հետզհետե իրական պատկեր առնող փափագին: Եվ պատմվածքի հերոսի հոգում արդեն տագնապում է պապի ձայնը. ՙՉթողնես խոտը մտնի ներս… չթողնես ջուրը մտնի տուն…՚: Պապն այս խոսքով միայն տունը չէ կտակել իր ժառանգներին, այլև տանտիրոջ կամքն ու վճռականությունը, սեփական արմատին հենվելու և այդ հենքով զորանալու պատգամ: Եվ իբրև անվերջ ու անդադրում կանչ, այն մի օր հառնելու է մոռացության նիրհից՝ հետամուտ լինելով ընտրյալին, ում արյունն այլ կերպ է արձագանքում, երբ հայացքը կախվում է մանկության հուշը պահող պապենական տան արդեն ծռված քիվից, ելումուտի աշխուժությունից զրկված, սրտաճմլիկ ճռռոցով իր տխրությունը մատնող փայտե դարպասից:
Տողերիս հեղինակի կարծիքով, այս պատմվածքը շատ սերտ աղերսներ ունի Ն.Գասպարյանի տարիներ առաջ հրապարակած ՙՀին իրեր՚ բանաստեղծական շարքի հետ: Այդ բանաստեղծություններում ՙգործող անձինք՚ տան հին իրերն են՝ փոշոտված ու լքված, բայց և զարմանալիորեն՝ ՙշնչավոր՚, ոչ միայն հիշողություն արթնացնելու, այլև մարդուն դեպի իր մանկությունը տանելու, ասել է թե՝ ինքն իր են մոտեցնելու դյութանքի զորությամբ:
Եվ այս պատմվածքի նյութ դարձած, գերդաստանի պատմությունն առած ու արժանապատվորեն իր լավ օրվան սպասող տունը հիմա հայտնվել է փլման վտանգի տակ: Հերոսին կես ճամփին կալմեջ արած ու հետզհետե սաստկացող սելավը հիշեցնում է այդ մասին՝ այս անգամ արդեն՝ կայծակի ամեն շաչյունի սաստկությամբ:
Ոչինչ պատահական չի լինում և անձրևն էլ պատահական չէր այդպես հերսոտվել. քիչ առաջ էր պատմվածքի հերոսը այցելել գյուղ: Գերեզմանատանը պապ ու տատի շիրմաքարերի մոտ սովորականից երկար է նստել, բայց հասնելով պապենական տանը՝ վարանել ներս մտնել. ՙԻսկ դարպասը նորից ծերացել էր: Պապից հետո Ռոբերտը դարպասին ձեռ չի տվել: Դա էլ է անընդհատ հետաձգել: Առավոտյան հազիվ է բացել դարպասը, կարծես վիրավորվել էր և չէր ուզում ենթարկվել, ինչքան ուժ ուներ դիմադրում էր: Հենց դրանից հետո Ռոբերտն առաջին անգամ վախեցավ տուն մտնել, վախենում էր տանը ոչ մեկին չգտնել…Երբեք նման բան չի եղել՚:
Ռոբերտը կանխազգում էր վերահաս վտանգը՝ իրավիճակը փոխելու նվազ ցանկությունը պահելու նեղսրտությամբ ու վարանումով:
Եվ հետդարձին՝ իրեն ու շուրջբոլորն առած տեղատարափն այդ հուսահատությամբ է կայծակել, իսկ սպիտակ քաթանե իրանով անձրևը՝ հիշեցրել պապի խրատն ու հորդորը. ՙՉթողնես ջուրը մտնի տուն…չթողնես չորանան…նրանց երբեք մենակ չթողնես…չեն դիմանա, ծառը կարոտից է մահանում…՚:
Սելավն իր տարերքով զարմանալիորեն հիշողությունների տարափ է դարձել, և նա վերհիշել է տատ ու պապի, ծնողների, գյուղում անցկացրած օրերին՝ անգամ հարևանների կյանքում տեղի ունեցած իրեն հայտնի իրադարձությունները՝ հայտնվելով հարազատ ու մտերմիկ միջավայրում, որն այնպես ուզում է պահել իրեն մերձ…
Տարափն էլ իբրև մաքրագործ, ուժգնացնում է այն զգացումը, իրենով վանում վարանումն ու երկմտանքը, հուշում՝ լինել հենց անձրևի պես՝ անսպասելի ու վճռական: Եվ այդ ամենի արդյունք՝ մտքի սելավի բացած նոր ճամփան իր հետադարձ հայացքով մարդուն տուն է հասցնելու:
Սա է պատմվածքի ստեղծած հոգեբանական իրավիճակի սուրսայր ելուստը, քանզի դրամատիզմը պատումի ավարտ հանդիսացող անձրևից փլված տան տանիքի լուրով չի ավարտվում, այլ տեղափոխվում է մեկ այլ հարթություն՝ տան նորոգման՝ նորոգ հույսով:
Իմ կարծիքով ՙԱնձրևոտ օր՚ պատմվածքը` լինելով Ն. Գասպարյանի արձակի լավագույն նմուշներից, նաև մեկնակետ է այս ժողովածուի իր շատ հերոսներին հանգիստ չտվող ՙ…երբ ենք գնալու տուն՚ հարցի՝ հնարավոր լուծումների մեջ միակ պատասխանը գտնելու համար: Եվ գրքում տեղ գտած ՙԵղածը մի բան չէ՚, ՙՄեծ տղան՚, ՙՎաճառվում է բնակարան՚ գործերն ասես դառնում են ՙԱնձրևոտ օրվա՚ բացած ծիրի յուրօրինակ վարիացիաները:
Ժողովածուի մի շարք գործեր՝ ՙՉորրորդ երեխան՚, ՙՉբեր Մանուշակը՚, ՙՏանը մնացածը՚, ՙԳլխակեր Արուսյակը՚, թվում է կտրված են իրականությունից, բայցև, խոստովանենք, չէ՞ որ նման չափազանցությունն ամենից առաջ հենված է… հենց՝ իրականությանը, ասել է թե՝ առօրյային, կյանքի հազար ու մի մանրուքին: Իսկ ինքներս մեզ համար վաղուց ենք պարզել, որ չնչին երևացող մանրուքը շատ հաճախ կարող է կանխորոշել մարդու՝ ոչ միայն տվյալ իրավիճակում դրսևորած պահվածքը, այլև ճակատագիրը: Ուրեմն, որքան անիրական, նույնքան էլ իրական են նկարագրվող դեպքերն ու իրադարձությունները: Թվում է, այս շարքի պատմվածքների հերոսներին շատերս ենք ճանաչում, ում կյանքի խճճված բավիղներից հեղինակն ընտրել ու քննության է առել է այն եզակին, որը բոլորի արտացոլանքն ունի:
Այս առումով Ն. Գասպարյանն իր այս հերոսներին առաջադրել է հարցեր, որոնք առաջին հայացքից պարզունակ են և ոչինչ չասող, սակայն ծավալվող իրադարձությունները գալիս են հաստատելու, որ մեր կյանքի ամենադժվարին, խրթին գործը հենց այդ պարզ հարցերի պատասխանն ունենալն է, դրանց լուծումը գտնելը: Նման խորհրդածությունների է մղում իր հերոսներին հեղինակը, քանզի հենց իմաստազուրկ հանգամանքներում է, որ անհայտ որևէ մեկը, հանիրավի, կարող է հանկարծ դառնալ իր գյուղի, քաղաքի… հերոսը, իսկ նմանի կյանքի հունն այլ ընթացք ունի և մենակ չմնալու համար … դրան ուզում է ներքաշել բոլորին …
Ն. Գասպարյան գրողի համար այս գաղափարը ստեղծագործական անխախտ սկզբունք է, որի պոետիկ շեշտերն այնքան ակնառու են իր բանաստեղծական ժողովածուներում՝ հարափոփոխ ժամանակների ու այդ ժամանակների ստվերն առած մարդկանց մտածելակերպի ու գործելակերպի գեղարվեստական արտացոլմամբ: Եվ պատմվածքների այս նոր ժողովածուն էլ հեղինակի՝ Ն. Գասպարյան մարդու ու գեղագետի՝ առօրյայում և գրականության մեջ ունեցած կենսադիրքի ևս մեկ հաստատումն է: