ՙՇՈՒՇԻՆ ԱՎԵԼԻՆ ԷՐ, ՔԱՆ ՀԱՂԹԱՆԱԿ՚

Ահա՜ թե ինչու Շուշին ավելին էր, քան հաղթանակ։ Իմ ընկեր Ժյուլվեռն Հովհաննիսյանը, որ այնքան շատ ու եռանդուն օգնել էր Արցախին ու Ղարաբաղյան շարժմանը, ծնունդով սասունցի, գեներալ Անդրանիկի համհարզ Ղուկաս Հովհաննիսյանի որդին, այն ժամանակ ասաց. ՙՇուշին ճանապարհ բացեց դեպի Սասուն՚։

-Դուք եղել եք հրամանատարական կետում, առաջիններից մեկը մտել Շուշիի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի, առաջինը հատել ՙԿյանքի ճանապարհը՚… Որքան էլ դժվար լինի, խնդրում եմ կրկին վերապրեք այդ, քիչ է ասել՝ պատմական պահի Ձեր ապրումները։

- Ես այդ թեման արդեն շոշափել եմ։ Բայց համաձայն եմ, որ կարելի է նորից ու նորից անդրադառնալ դրան, քանզի այն, ինչ վերապրեցինք ես և մենք բոլորս, կյանքում գուցե և մեկ անգամ է պատահում։ Խոսքը հաղթանակի զգացողության մասին է, շոշափելի երջանկության, որը մարմնավորում է երազանքի իրագործվածությունը։ Ես երբեք չեմ մոռանա 1992 թվականի մայիսի 7-ի առավոտը։ Այդ օրը ՙՇուշի՚ գործողության ղեկավարության ձեռքին նոր ու փոքրիկ ՙԱլինկո՚ ռադիոհեռախոսներ կային։ Իմ կանչի ազդանշանն էր ՙԿոմիսար՚։ Առաջին պաշտոնական զանգը ես հասցեագրեցի Պարգև Սրբազանին։ Ի դեպ, նրա ազդականչն էլ պարզապես ՙՊարգև՚ էր։ Ես նրան առաջարկեցի, որ պարտադիր կարգով ուղիղ ժամը 18-ին ներկայանա շտաբ, որը գտնվում էր Քարքարի ձախ ափին։ Եվ երեկոյան ճիշտ ժամը 6-ին Կոմանդոսը շարք կանգնեցրեց նրանց, ովքեր այդ ժամանակ գտնվում էին շտաբում։ Կատարվեց ամենակարևորը և, իմ կարծիքով՝ ամենագլխավորը։ Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև եպիսկոպոսն օրհնեց ՙՇուշի՚ գործողության սկիզբը։ Կոմանդոսը մի տեսակ հարցական նայեց ինձ՝ ասես ցանկանալով իմանալ, թե ինչ պետք է անի ինքը Սրբազանի ելույթից հետո։ Ես առաջարկեցի, որ ինքն էլ իր խոսքն ասի, և Արկադին բարձր արտաբերեց այն բառերը, որոնք մտան Արցախյան պատերազմի տարեգրության քրեստոմատիա. ՙՄենք կատարում ենք ժողովրդի կամքը՚։ Ահա այդ պահից էլ մինչև Քրիստոս Փրկչի եկեղեցու վրա դրոշի բարձրացումը ես հիշում եմ պատերազմի համարյա թե յուրաքանչյուր ակնթարթը։ Երկու գիշերն ու երկու ցերեկը ինձ համար տևեցին ոչ այն է՝ որպես մի ողջ հավերժություն, ոչ այն է՝ մեկ պահ։ Մի ամբողջ հուշատետր գրոտեցի։ Չեմ մոռանա մայիսի 7-ի լույս 8-ի առաջին գիշերը։ Ես ողջ աշխարհն եմ շրջել և միշտ, հինգ աշխարհամասերում էլ գիշերները համեմատել եմ արցախյան գիշերների հետ։ Բայց հրամանատարական կետի այդ գիշերը մի տեսակ կախարդական էր։ Հարմար տեղավորվելով խրամատում, որը ծածկված էր արհեստական բաց կանաչավուն տերևներով քողարկիչ ցանցով, ես անընդհատ աչքս հառում էի երկնքին, ակամայից հիշելով մանկությունս։ Գուցե այն պատճառով, որ հենց այստեղ, Արցախում ես առաջին անգամ տեսա իմ երկինքը, իմ աստղերը։ Բայց այդ գիշերն առանձնահատուկ էր։ Չորս ուղղություններով Շուշին գնդակոծվում էր, և ժամանակ առ ժամանակ, երբ պայթում էր ՙԳրադ՚ հրթիռը, լույսի վառ կարմրաոսկեգույն խորապատկերին հստակորեն գծագրվում էր հոգուս հարազատ Ղազանչեցոց տաճարը։ Սրտիցս արյուն էր կաթում, երբ առաջին անգամ ցավի չափ հարազատ տաճարը տեսա առանց սրածայր գմբեթի։ Հիշեցի, թե ինչպես երկու տարի առաջ Ստեփանակերտ հասավ բոթն այն մասին, որ ազերիները պայթեցրել են Քրիստոս Փրկիչ տաճարի գմբեթը։ Այն ժամանակ ես, որ ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավոր էի, աշխարհով մեկ բոլոր միջազգային քրիստոնեական կազմակերպություններին, բոլոր պառլամենտներին հեռագրեր հղեցի ղարաբաղցիների անունից՝ դատապարտելով ազերիների հերթական սրբապղծությունը, հերթական վանդալիզմը։ Այդ ժամանակ մենք Շուշիի մասին շատ էինք գրում։ Բայց այնտեղ՝ հրամանատարական կետում, ես սրտի տրոփյունով էի սպասում այն պահին, թե երբ եմ մտնելու ազատագրված Շուշի։ Մայիսի 9-ի վաղ առավոտյան, չթաքցնելով ուրախության արցունքները, ընկերներիս հետ բարձրանում էի այն ճանապարհով, որով չէի անցել ամբողջ տասը տարի։ Կողքիս գեներալ Դալիբալթայանն էր։ Դանդաղ քայլում էինք հայկական լեգենդար գերեզմանոցի կողքով, և ինձ բռնացրի այն մտքի վրա, որ այստեղ ամենուր, Արծվաբնի (հնում այդպես էր անվանվում Շուշին) յուրաքանչյուր քար, հողի յուրաքանչյուր պատառ իրենց վրա պահպանել են իշխան Սախլ Սմբատյանի (XI դար), Հասան Ջալալյանի (XIII դար), Մելիք-Շահնազարյանի և զորավար Ավանի (XVII-XVIII դար) ոտնահետքերը։ Մտածում էի այն մասին, որ բոլոր առումներով լավագույնս նախապատրաստված էինք Շուշիի ազատագրմանը։ Հետագայում քչերն էին իմանալու, որ բոլոր ուղղություններով արդեն պատրաստի դաշտային հոսպիտալներ ունեինք, որ օր ու գիշեր գործուն կերպով մտածում էինք այն մասին, թե ինչպես ուղղաթիռներով (մնացած բոլոր ուղիներն ամուր փակված էին) տեղ հասցնենք նավթ, բենզին, դիզելային վառելանյութ, դեղորայք, վիրակապման նյութեր, մի խոսքով, այն ամենը, ինչ պետք էր պատերազմին։ Եվ այդ ամենն արվում էր այն պայմաններում, երբ արդեն չկար հին պետությունը, իսկ կառավարական նոր կառույցներ դեռ չէին ստեղծվել։ Բայց փոխարենը՝ կար ոգին, որի մասին երազում էր Նժդեհը։ Երբ մտանք Շուշի, ինձ թվաց, թե քայլում եմ հարազատ քաղաքի փողոցներով, որտեղ 1918 թվականին ծնվել էր մայրս, որտեղ 1913-ին ծնվել էր Նելսոն Ստեփանյանը, որի մասին ես գիրք էի գրել և հրատարակել Ղարաբաղյան շարժման նախաշեմին։ Ինձ թվաց, թե քայլում եմ 1828 թվականի փողոցներով, երբ Շուշիում արդեն սկսել էին լույս տեսնել թերթեր ու ամսագրեր։ Շոշափելիորեն պատկերանում էին աչքիս առջև արհեստագործական շինությունները, հին խանութները, Խանդամիրյանի թատրոնը, Ժամհարյանի հիվանդանոցը։ Մատիտը ձեռքիս հիշում էի անցյալը։ Շուտով ազատագրեցինք Զարսլուն, Լիսագորը, Տաս վերստը, Լաչինը, Զաբուխը, և ամեն անգամ ես նորից վերադառնում էի Շուշի, որպեսզի գրեմ աթոռանիստ քաղաքի մասին։ Նախապատրաստվում էի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի առաջին նիստում խորհրդարանին առաջարկել Արցախի մայրաքաղաքը տեղափոխել Շուշի, ինչպես եղել է դարեր շարունակ։ Նիստը տեղի էր ունենում թատրոնի շենքում։ Ցավոք, պատգամավորներից շատերը պատրաստ չէին այդ պատմական փաստաթղթին։ 

Թեև մի քանի ձայն պակասեց, ես այն ժամանակ մտածեցի. ՙՈչ մի սարսափելի բան չկա։ Գալո՜ւ է մեր Արցախի մայրաքաղաքի ժամը։ Շուշիի ժամը՚։

- Շուշին ներկա էր մեր հետագա բոլոր հաղթանակներում… Շուշին իր պատմական դասերով այսօր ի՞նչ է սովորեցնում մեզ։  Մենք բոլորս էլ, մեր բնույթով ասեմ, թե բնությամբ, մեծ երազողներ ենք, սակայն եթե մենք միայն հասցնում ենք երազել, Զորի Բալայանը մեր և իր բոլոր երազանքներն իրականություն է դարձնում… Ո՞րն է գաղտնիքը։

- Այստեղ ոչ մի գաղտնիք չկա։ Ես կարծում եմ, իմ ողջ  սերունդն Արցախում, որ ծնվել է երեսնականների վերջին և քառասնականների սկզբին, մի ինչ-որ առանձնահատուկ կոփում է ստացել։ Մի կողմից՝ ստալինյան բռնաճնշումների ամենաթեժ շրջանը, մյուս կողմից՝ երկար ձգվող Հայրենական պատերազմը մեզ ստիպում էին, որ վաղ մանկությունից մեծահասակ զգայինք մեզ։ Դա մի սերունդ էր, որը գործնականում չգիտեր, թե ինչ է փողը, ինչ է սպիտակ հացը, շաքարը, կոնֆետները, էլեկտրականությունը։ Փոքրիկ մանչուկներ էինք, երբ անտառ էինք գնում՝ ցախի։ Բոլորս առանց բացառության աշխատում էինք բանջարանոցներում՝ լավ իմանալով, որ հակառակ դեպքում սովից կմեռնենք։ Ինքներս էինք հող մշակում, տնկում կարտոֆիլ, լոբի, կաղամբ, կանաչի, սոխ։ Շատերը դեռևս պատերազմի սկզբին զրկվել էին հայրերից և նույնիսկ մայրերից, դարձել ստալինիզմի զոհեր։ Իսկ պատերազմը ռազմաճակատում սպանեց պատերազմին մասնակից յուրաքանչյուր երկրորդ ղարաբաղցուն։ Եվ ահա այս ողբերգական խորապատկերի վրա մեր աչքի առջև ադրբեջանական ղեկավարությունը ստեղծում էր ազերական նոր բնակատեղեր, հայտնվում էին ազերական դպրոցներ։ Ամեն ինչ անում էին, որ ինստիտուտները և բանակային ծառայությունն ավարտելուց հետո հայերը Ղարաբաղ չվերադառնան։ Մեծ խմբերով Բաքվից Ստեփանակերտ և հայկական գյուղեր էին գալիս կուսակցականներ և կոմերիտականներ և հայ երիտասարդությանը կոչ անում մեկնելու Սումգայիթում, Մինգեչաուրում և աշխարհագրական այլ կետերում գտնվող Կոմունիզմի կառույցներ (այդպես էին դրանք կոչվում)։ Այնպես որ, մենք վաղ մանկությունից արդեն տեսնում էինք և հաստատ գիտեինք, թե ինչի է հանգեցնում այդ ողջ, այսպես կոչված՝ լենինյան-ստալինյան ազգային քաղաքականությունը։ 

Այնպես որ, իմ սերունդը հստակ յուրացրեց, որ մենք պարզապես դատապարտված ենք պայքար մղելու հանուն Ղարաբաղի փրկության։ Հաճախ արցախցի տղաներին ծառայության էին զորակոչում Նախիջևան, և մենք նրանցից իմանում էինք, որ հայկական ինքնավար հանրապետությունում համարյա թե չեն մնացել բնիկ հայեր։ Դրա համար էլ Արցախի ճակատագրի նկատմամբ անհանգստության սրված զգացում ունեինք։ Գուցե հենց դա էր պատճառը, որ մեր ամենասիրելիները ռազմագիտության համազգեստավոր ուսուցիչներն էին, և գուցե դա էր պատճառը, որ արցախցիների, մանավանդ ստեփանակերտցիների շրջանում այդքան հարգի էին սպորտը և ռազմական ուսումնարանները։

Ստեփանակերտում դպրոցն ավարտելուց հետո ճակատագիրն ինձ նետեց աշխարհով մեկ, բայց չէր լինում մի ամառ, որ Արցախ չգայի։ Չորս տարի որպես ռազմական նավաստի եմ ծառայել Բալթիական նավատորմում, վեց տարի սովորել եմ Ուզբեկստանում և Ռյազանում բժշկական ինստիտուտում, տասը տարի ապրել և որպես բժիշկ եմ աշխատել Կամչատկայում և երբեք չեմ խզել կապն Արցախի հետ։ Հետագայում արդեն հասկացա, որ Արցախի ճակատագրով գործուն կերպով անհանգստացած է ոչ միայն իմ սերունդը, այլև բոլոր նրանք, ովքեր ծնվել էին 20-րդ դարի տասական, քսանական թվականներին, նաև նրանք, ովքեր հիսունական, նույնիսկ վաթսունական թվականների ծնունդ էին։ Գտնվելով հեռավոր թերակղզում, ես նամակագրական կապի մեջ էի Լեոնիդ Հուրունցի և Բագրատ Ուլուբաբյանի, Ջոն Կիրակոսյանի և Հրանտ Եպիսկոպոսովի հետ։ Ամեն անգամ Կամչատկայից Մոսկվա թռչելով կանգ էի առնում Կիմ Գրիգորյանի մոտ և համոզվում, որ մայրաքաղաքում ապրող համարյա բոլոր ղարաբաղցիներն զբաղվում էին Արցախի խնդրով։ Հետո միայն հասկացա, որ Ալիևներն ու Կևորկովները նույնիսկ գլխի չէին ընկնում, որ իրենց կեղտոտ նկրտումներն ու հրեշավոր սադրանքները միայն համախմբում էին մեզ։ Եվ այդ դաժան բրեժնև-սուսլովյան ժամանակներում, երբ այսպես կոչված՝ այլախոհներին բանտերն էին նետում, երբ բանաստեղծությունների գրքերի, նամակների պատճառով արտաքսում էին երկրից, մենք համառորեն ու ջանադրաբար զբաղվում էինք հիրավի հեղափոխական-նամակագրական ժանրով. բաց նամակներ՝ ուղղված երկրի ղեկավարին, քաղբյուրոյի անդամներին։ Դա դժվարին և բավական բարդ ժանր է։ Չէ՞ որ պետք էր գրել խստիվ ճշմարտությունն այն ամենի մասին, ինչ Ադրբեջանի կողմից կատարվում էր ոչ միայն Նախիջևանի և Ղարաբաղի հայերի նկատմամբ, այլև Գարդմանքում, Շահումյանի շրջանում, Կիրովաբադում, բուն Բաքվում։ Միաժամանակ պետք էր ճարպկորեն օգտագործել մեջբերումներ ԽՄԿԿ համագումարների զեկուցումներից և մարքսիզմ-լենինիզմի դասականներից։ Մեր շատ նամակների տակ ստորագրում էին Մարտիրոս Սարյանը, Արամ Խաչատրյանը, մարշալ Բաղրամյանը, Պարույր Սևակը, Անդրանիկ Իոսիֆյանը։ Իսկ Ղարաբաղյան շարժման շեմին դժվար էր գերագնահատել Սիլվա Կապուտիկյանի, Սերո Խանզադյանի, Գևորգ Էմինի, Հրաչյա Հովհաննիսյանի, Հրանտ Եպիսկոպոսովի, Գյուլաբ Մարտիրոսյանի, Սոս Սարգսյանի, բազմաթիվ հայ պատմաբանների և գիտնականների դերը։ Պայքարի ասպարեզում հայտնվեցին արդեն գործնական և գործուն Սուրեն Այվազյանը, Իգոր Մուրադյանը և շատ ուրիշներ։ Այս ամենն ասում եմ պարզաբանելու համար, որ մեր փրկիչ պայքարում ներգրավված էին ամբողջ սերունդներ։ Չմոռանանք և այն, որ այդ սերունդները, հատկապես յոթանասունական թվականների պատանիները, որոնք իրենց կյանքը տվեցին հանուն հայրենիքի ազատության, հանուն հայկական պատմական տարածքների ազատագրման, դաստիարակվել էին Շիրազի, Համո Սահյանի, Սևակի բանաստեղծություններով, պատմության և գրականության ուսուցիչների դասերով։ Պատահական չէ, որ Օտտոֆոն Բիսմարկը խոստովանել է, որ ֆրանս-պրուսական պատերազմը շահել է պատմության ուսուցիչը։ Այնպես որ, երազանքները, որոնց մասին խոսում եք, մեր ընդհանուրն են, և դրանք կյանքի են կոչել ողջ սերունդներ։

- Դուք ծովից ծով Հայաստանի գաղափարին ավիշ ու արյուն ներարկեցիք… Եվ ոչ միայն դա։ Բազում են Ձեր ծրագրերն ու երազանքները։ Ի՞նչ ՙանակնկալներ՚ են մեզ սպասում մոտ ապագայում Զորի Բալայանի կողմից։

- Դեռևս անցած հարյուրամյակի վաթսունական թվականներին ՙԼիտերատուրնայա գազետա՚, ՙՄեդիցինսկայա գազետա՚, ՙԿոմսոմոլսկայա պրավդա՚,