ՀԱ­ՄԱ­ՁԱՅ­ՆԱԳ­ՐՈՒՄ ՄԵՐ ՀԱՂ­ԹԱ­ՆԱԿ­ՆԵ­ՐԸ ՉԵՆ ԱՄ­ՐԱԳՐ­ՎԵԼ

 7 տա­րի ա­ռաջ՝ 2012-ի ապ­րի­լին, ՙԱ­զատ Ար­ցա­խի՚ հա­մար հար­ցազ­րույց անց­կաց­նե­լով ԵԱՀԿ Մինս­կի խմ­բի նախ­կին ռու­սաս­տան­ցի հա­մա­նա­խա­գահ Վլա­դի­միր Կա­զի­մի­րո­վի հետ, խնդ­րե­ցինք նրան ա­նա­չառ գնա­հա­տա­կան տալ 1994թ. մա­յի­սի 12-ի Զի­նա­դա­դա­րի մա­սին ե­ռա­կողմ ան­ժամ­կետ հա­մա­ձայ­նագ­րի ստո­րագ­րու­մից ա­ռաջ՝ պա­տե­րազ­մի վեր­ջին փու­լում, ռազ­մա­ճա­կա­տում ստեղծ­ված ի­րա­վի­ճա­կին։ Փոր­ձա­ռու դի­վա­նա­գե­տը, ի զար­մանս ինձ, դի­վա­նա­գի­տա­կան հնարք­նե­րի չդի­մեց և ուղ­ղա­կի ա­սաց. ՙՊա­տե­րազ­մի վեր­ջին փու­լում միան­գա­մայն այլ ի­րա­վի­ճակ էր. հա­յե­րը հա­րա­վում բա­վա­կա­նա­չափ խո­րա­ցել էին։ Նրանք կա­րող էին Ա­րաք­սից հաս­նել մինչև Քուռ գե­տը և հա­տել Ադր­բե­ջա­նի հյու­սի­սարևմտյան հատ­վա­ծը։ Եվ ե­թե ադր­բե­ջան­ցի­ներն սկզ­բում ձգձ­գում էին ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի դա­դա­րե­ցու­մը՝ ան­տե­սե­լով ՄԱԿ-ի Անվ­տան­գու­թյան խոր­հր­դի բո­լոր բա­նաձևե­րը, ինչ­պես նաև խա­ղա­ղա­րա­րա­կան բո­լոր ա­ռա­ջարկ­նե­րը, ա­պա վեր­ջին փու­լում նրանց պահ­վածքն ու­րիշ էր՚։ 1992-96 թվա­կան­ներն ըն­կած ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում ադր­բե­ջա­նա-ար­ցա­խյան հա­կա­մար­տու­թյան խա­ղաղ կար­գա­վոր­ման բա­նակ­ցու­թյուն­նե­րում Կա­զի­մի­րո­վը հան­դես էր գա­լիս նախ որ­պես Ռու­սաս­տա­նի միջ­նոր­դա­կան ա­ռա­քե­լու­թյան ղե­կա­վար, ՌԴ նա­խա­գա­հի լիա­զոր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ, իսկ այ­նու­հետև՝ ԵԱՀԿ Մինս­կի խմ­բի Ռու­սաս­տա­նի ա­ռա­ջին հա­մա­նա­խա­գահ։ 

Կա­զի­մի­րո­վի այս պա­տաս­խա­նը կան­խում է այն հար­ցը, թե ար­դյո՞ք զի­նա­դա­դա­րի հա­մա­ձայ­նագ­րի ստո­րագր­ման նա­խա­պայ­ման կա­րող էին լի­նել Միա­վոր­ված ազ­գե­րի կազ­մա­կեր­պու­թյան կող­մից ըն­դուն­ված՝ ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը դա­դա­րեց­նե­լու մա­սին բա­նաձևե­րը։ Ի­հար­կե՝ ոչ։
Միջ­նոր­դի խոս­տո­վա­նու­թյա­նը հա­վե­լենք մեկ ու­րիշ փաստ. նախ­քան հրա­դա­դա­րի հաս­տա­տու­մը` Ադր­բե­ջա­նի նա­խա­գահ Հեյ­դար Ա­լիևի աշ­խա­տա­կազ­մից հե­ռա­խո­սա­զան­գեր էին հաս­նում Ստե­փա­նա­կերտ՝ պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը դա­դա­րեց­նե­լու ա­ղեր­սով։ Ադր­բե­ջա­նա­կան կողմն այլևս ի վի­ճա­կի չէր շա­րու­նա­կել պա­տե­րազ­մը։
Մինչ զի­նա­դա­դա­րի հա­մա­ձայ­նագ­րի ստո­րագ­րու­մը` Ղր­ղըզս­տա­նի մայ­րա­քա­ղաք Բիշ­քե­կում մա­յի­սի 4-5-ը տե­ղի է ու­նե­ցել Հա­յաս­տա­նի, Ար­ցա­խի և Ադր­բե­ջա­նի խոր­հր­դա­րան­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի հան­դի­պում, ո­րոնց կող­մից պետք է ա­ջակ­ցու­թյան ար­ժա­նա­նար կրա­կի դա­դա­րեց­ման նա­խա­ձեռ­նու­թյու­նը։ Ադր­բե­ջա­նը ներ­կա­յաց­ված էր մեջ­լի­սի փոխ­նա­խա­գա­հի մա­կար­դա­կով։ Ռու­սաս­տա­նյան կող­մի ակ­տիվ մի­ջամ­տու­թյան ար­դյուն­քում ստո­րագր­վեց Բիշ­քե­կյան ար­ձա­նագ­րու­թյու­նը, ո­րում կոչ էր հղ­վում հա­կա­մար­տող կող­մե­րին՝ դա­դա­րեց­նել ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը։ Ար­ձա­նագ­րու­թյան տակ ի­րենց ստո­րագ­րու­թյուն­նե­րը դրե­ցին ՀՀ-ի, ԼՂՀ-ի խոր­հր­դա­րան­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րը, Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյան արտ­գործ­նա­խա­րա­րու­թյան և ԱՊՀ ան­դամ պե­տու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ։ Որ­պես հյու­րըն­կալ կողմ՝ ստո­րագ­րեց նաև Ղր­ղըզս­տա­նը։ Ադր­բե­ջա­նի խոր­հր­դա­րա­նի փոխ­նա­խա­գահ Ա­ֆի­յադ­դին Ջա­լի­լո­վը հրա­ժար­վեց իր ստո­րագ­րու­թյու­նը դնե­լուց՝ պատ­ճա­ռա­բա­նե­լով, թե փաս­տաթղ­թում չկա Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի ադր­բե­ջա­նա­կան հա­մայն­քի ղե­կա­վա­րի ստո­րագ­րու­թյու­նը։ Ա­հա այս­պի­սի դի­վա­նա­գի­տու­թյուն բա­նեց­րեց հա­կա­ռա­կոր­դը. նախ խնդ­րեց դա­դա­րեց­նել պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը և ա­պա փոր­ձեց հան­դես գալ թե­լադ­րո­ղի դե­րում։

Վլա­դի­միր Կա­զի­մի­րո­վը Բիշ­քե­կից մեկ­նեց Բա­քու և հան­դի­պեց Ադր­բե­ջա­նի նա­խա­գահ Հեյ­դար Ա­լիևին։ Դրա­նից հե­տո Բիշ­քե­կյան ար­ձա­նագ­րու­թյու­նում իր տե­ղը զբա­ղեց­րեց մեջ­լի­սի նա­խա­գահ Ռա­սուլ Գու­լիևի ստո­րագ­րու­թյու­նը։
Հրա­դա­դա­րի ռե­ժիմն ու­ժի մեջ պի­տի մտ­ներ մա­յի­սի 9-ի գի­շե­րը։ Ռու­սաս­տանն, ինչ խոսք, պա­տա­հա­կան չէր հրա­դա­դա­րի հաս­տատ­ման հա­մար խոր­հր­դան­շա­կան օր ընտ­րել։ Դա հի­շեց­նում էր գեր­մա­նա­կան ֆա­շիզ­մի դեմ Խոր­հր­դա­յին Միու­թյան ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հաղ­թա­նա­կը։
Բաք­վում գտն­վե­լու ժա­մա­նակ՝ մա­յի­սի 9-ին, Կա­զի­մի­րո­վը պատ­րաս­տեց կրա­կի դա­դա­րեց­ման մա­սին փաս­տա­թուղ­թը՝ հա­մա­ձայ­նեց­նե­լով այն Երևա­նի և Ստե­փա­նա­կեր­տի հետ։ Ադր­բե­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյան նա­խա­րար Մա­մե­դովն այն ստո­րագ­րեց նույն օ­րը: Մա­յի­սի 10-ին ստո­րագ­րեց ՀՀ պաշտ­պա­նու­թյան նա­խա­րար Սերժ Սարգ­սյա­նը, հա­ջորդ օ­րը՝ ԼՂՀ պաշտ­պա­նու­թյան բա­նա­կի հրա­մա­նա­տար Սամ­վել Բա­բա­յա­նը։ Հա­մա­ձայ­նա­գիրն ու­ժի մեջ մտավ մա­յի­սի 12-ին։
Բաք­վից հրա­պա­րա­կա­յին հայ­տա­րա­րու­թյուն հն­չեց, ըստ ո­րի՝ ադր­բե­ջա­նա­կան կող­մը ստիպ­ված է անց­նել պաշտ­պա­նու­թյան, քա­նի որ այլևս ան­զոր է գրո­հե­լու, և ի­րենց հա­մար կրա­կի դա­դա­րեց­ման հա­մա­ձայ­նա­գիրն անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն է։ Ա­վե­լի ուշ Հեյ­դար Ա­լիևը հայ­տա­րա­րեց, որ մա­յի­սյան հրա­դա­դա­րը կարևոր քայլ էր և Բա­քուն գի­տակ­ցե­լով է գնա­ցել այդ քայ­լին։
Մա­յի­սի 16-17-ը Մոսկ­վա­յում տե­ղի ու­նե­ցավ Հա­յաս­տա­նի, Ադր­բե­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյան նա­խա­րար­նե­րի և Ար­ցա­խի պաշտ­պա­նու­թյան բա­նա­կի հրա­մա­նա­տա­րի հան­դի­պու­մը, ո­րի ըն­թաց­քում կող­մե­րը պետք է ստո­րագ­րեին մա­յի­սյան հա­մա­ձայ­նագ­րի ամ­փո­փիչ ար­ձա­նագ­րու­թյու­նը։ Փաս­տա­թուղ­թը վա­վե­րաց­րին Սարգ­սյա­նը, Բա­բա­յա­նը և ՌԴ պաշտ­պա­նու­թյան նա­խա­րար Պա­վել Գրա­չո­վը։ Մա­մե­դո­վը Բաք­վից հանձ­նա­րա­րու­թյուն ստա­ցավ չս­տո­րագ­րել փաս­տա­թուղ­թը։ Դրա­նով նա­խա­տես­վում էր հա­կա­մար­տող զոր­քե­րի տա­րան­ջա­տում, բու­ֆե­րա­յին գո­տու ստեղ­ծում և այլն։
Վե­րա­դառ­նա­լով այն ժա­մա­նակ­վա ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի ման­րա­մաս­նե­րին՝ նպա­տակ ու­նենք ըն­դգ­ծել, որ մենք գործ ու­նենք մի պե­տու­թյան հետ, ո­րը մշ­տա­պես փոր­ձել է պա­տե­րազ­մի դաշ­տում կրած պար­տու­թյու­նը դի­վա­նա­գի­տա­կան հաղ­թա­նա­կի վե­րա­ծել։ Դա երևաց նաև 2016թ. ապ­րի­լյան պա­տե­րազ­մում. հրա­դա­դար խնդ­րե­լուց հե­տո Ադր­բե­ջա­նը դար­ձյալ ցու­ցադ­րեց իր մաք­սի­մա­լիս­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը։ Դար­ձյալ Ռու­սաս­տա­նի միջ­նոր­դու­թյամբ զի­նա­դա­դա­րի հաս­նե­լով՝ Ադր­բե­ջանն ապ­րի­լի 14-ին ՄԱԿ-ի Գլ­խա­վոր ա­սամբ­լեա­յում և Անվ­տան­գու­թյան խոր­հր­դում շր­ջա­նա­ռու­թյան մեջ դրեց մի սադ­րիչ նա­մակ, ո­րով փորձ էր ար­վում միա­կող­մա­նիո­րեն չե­ղար­կել 1994թ. մա­յի­սի 12-ի հա­մա­ձայ­նա­գի­րը։ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան արտ­գործ­նա­խա­րա­րու­թյունն այդ առն­չու­թյամբ հան­դես ե­կավ հայ­տա­րա­րու­թյամբ, ո­րում խս­տո­րեն դա­տա­պար­տեց Բաք­վի այդ քայ­լը ու միա­ժա­մա­նակ զգու­շաց­րեց, որ ՀՀ-ն հաշ­վի է առ­նում այդ քայ­լից բխող բո­լոր հնա­րա­վոր վտան­գա­վոր հետևանք­նե­րը։ ԱԳՆ-ի հայ­տա­րա­րու­թյունն ա­վարտ­վում էր այս­պի­սի տո­ղե­րով. ՙՀա­յաս­տա­նը, հան­դի­սա­նա­լով զի­նա­դա­դա­րի հաս­տատ­ման և դրա ամ­րապ­նդ­ման մա­սին 1994-95 թվա­կան­նե­րի գոր­ծող հա­մա­ձայ­նագ­րե­րը ստո­րագ­րած կողմ, ձեռ­նար­կե­լու է բո­լոր հնա­րա­վոր մի­ջոց­նե­րը ու նաև ի­րա­կա­նաց­նե­լու է անհ­րա­ժեշտ քայ­լերն Ար­ցա­խի և նրա բնակ­չու­թյան անվ­տան­գու­թյունն ա­պա­հո­վե­լու հա­մար՚։
Ադր­բե­ջա­նի, Ար­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թյան և ՀՀ-ի միջև Զի­նա­դա­դա­րի մա­սին ե­ռա­կողմ ան­ժամ­կետ հա­մա­ձայ­նագ­րի ստո­րագ­րու­մից ան­ցել է 25 տա­րի։ Սա ա­ռիթ է՝ ևս մեկ ան­գամ անդ­րա­դառ­նա­լու փաս­տաթղ­թին։ Այս օ­րե­րին մա­յի­սյան ե­ռա­տո­նի տո­նա­կա­տա­րու­թյա­նը մաս­նակ­ցե­լու հրա­վե­րով Ստե­փա­նա­կեր­տում էր մեր սի­րե­լի Կո­ման­դո­սը՝ գե­նե­րալ-մա­յոր Ար­կա­դի Տեր-Թադևո­սյա­նը, ում հրա­մա­նա­տա­րու­թյամբ փայ­լուն կեր­պով ի­րա­կա­նաց­վեց Շու­շիի ռազ­մա­գոր­ծո­ղու­թյու­նը։ Խնդ­րե­ցինք նրան գնա­հա­տա­կան տալ զի­նա­դա­դա­րի հա­մա­ձայ­նագ­րին՝ ռազ­մա­կան և քա­ղա­քա­կան տե­սան­կյու­նից։ Նա, ընդ­հան­րա­պես, բա­ցա­սա­կան վե­րա­բեր­մունք ու­նի այդ փաս­տաթղ­թի հան­դեպ։ Կո­ման­դո­սի խոս­քով՝ այն­տեղ կան ձևա­կեր­պում­ներ, ո­րոնք մեզ հա­մար ըն­դու­նե­լի չեն և, առ­հա­սա­րակ, դրա­նում ամ­րագր­ված չեն հայ­կա­կան կող­մի հաղ­թա­նակ­նե­րը։