ԻՐԱՆԸ ԼՈՒՐՋ ՀԱԿԱՔԱՅԼ Է ԱՆՈՒՄ
Վահրամ ԱԹԱՆԵՍՅԱՆ
ԻՌՆԱ պետական գործակալությունը տարածել է աննախադեպ տեղեկատվություն. առաջիկա ուսումնական տարուց Իրանի Արեւելյան Ադրբեջան նահանգի դպրոցներում կսկսվի թուրք-ադրբեջաներեն լեզվի ուսուցումը։ Նման որոշում ստորագրել է Իրանի իսլամական հանրապետության կրթության նախարարը։ Հիմք է ծառայել ԻԻՀ նախագահ Ռոհանիի՝ տարածաշրջանի բնակչությանը տված նախընտրական խոստումը։
Ըստ պաշտոնական տեղեկատվության՝ թուրք-ադրբեջաներեն լեզվի ուսուցումը նախատեսվում է իրականացնել տարրական դպրոցի չորրորդ եւ միջնակարգի իններորդ դասարաններում՝ շաբաթական երկու, տարվա կտրվածքով՝ ընդամենը վաթսուն դասաժամ։ Իրանական Ադրբեջանում անցյալ դարի 40-ական թվականներից ի վեր թուրք-ադրբեջաներեն լեզվի պետական ուսուցման ծրագիր գործի է դրվում առաջին անգամ։ Տեղաշրջանի բնակչության մայրենի լեզվով կրթություն ստանալու իրավունքի հարցը մշտապես արծարծվել է Իրանի դեմ քարոզչական նպատակներով։ Այս իմաստով առավելապես աչքի է ընկնում Բաքվի գիտամտավորական եւ քաղաքական մի որոշակի շրջանակ, որը, բնականաբար, ոչ առանց իշխանությունների իմացության եւ ջատագովության, տոգորված է այսպես կոչված ՙմիասնական հայրենիքի վերակերտման՚ գաղափարով։ Այդ քաղաքականությունն ավելի բացահայտ իրականացվում էր 1990-ականների սկզբին, երբ Բաքվում իշխում էր բացահայտ պանթուրքիզմ քարոզող ԱԺՃ-ն՝ Աբուլֆազ Էլչիբեյի գլխավորությամբ։
1993թ. հուլիսին պետական հեղաշրջման միջոցով տիրելով իշխանությանը, Հեյդար Ալիեւը խստորեն սահմանափակեց Իրանի դեմ Բաքվից տարվող հակաքարոզչությունը։ Դա հնարավորություն տվեց, որ Արցախի դեմ պատերազմում Ադրբեջանն Իրանից որոշակի քաղաքական եւ նույնիսկ ռազմական օժանդակություն ստանա, բայց ամենակարեւորը մարդասիրական օգնությունն էր։ Իրանն արտոնեց տասնյակ հազարավոր ադրբեջանցիների անկանոն անցումն իր տարածք, որտեղ այդ մարդիկ գտան գթառատ վերաբերմունք։ Այնուհետեւ Իրանն իր վրա է վերցրել ադրբեջանա-ղարաբաղյան զինված հակամարտության գոտուց Բաքվի իշխանությունների կողմից կանոնավորապես տարհանված ադրբեջանցի բնակչության կենսապահովման պատասխանատվությունը՝ նրանց համար կառուցելով վրանային ճամբարներ եւ հոգալով կեցության, բժշկական օգնության հետ կապված բոլոր հարցերը։ Իրանի աջակցությունը փաստացի փրկեց Հեյդար Ալիեւի իշխանությունը, քանի որ հակառակ պարագայում երկու-երեք հարյուր հազար մարդ կարող էր թափվել Բաքու եւ սոցիալական խռովություն բարձրացնել, ինչն, անկասկած, կսասաներ նոր-նոր ամրապնդվող ալիեւյան իշխանության հիմքերը։
Ինչո՞վ Բաքուն վարձահատույց եղավ։ Ակնհայտ երախտամոռությամբ, քանի որ Բաքու-Ջեյհան նավթամուղի գործարկումից եւ առաջին մեկ միլիարդ դոլար շահույթն ստանալուց հետո Իլհամ Ալիեւի իշխանությունը թարմացրեց ՙմիասնական հայրենիքի վերակերտման՚ թեման՝ մշտապես սպառնալով, որ Իրանի դեմ արեւմտյան կոալիցիայի կողմից ռազմական գործողություններ սկսելու պարագայում ՙոտքի կհանի իրանական Ադրբեջանի եղբայրական ժողովրդին՚։ Երեւում է, Թեհրանում ամենայն լրջությամբ են գնահատում Իրանի մասնատման վտանգը։ Գաղտնիք չէ, որ արեւմտյան եւ իսրայելական հատուկ ծառայությունները գործակալական մեծ ցանց են ստեղծել Բաքվում՝ ուղղված Իրանի դեմ։ Այդ քայլերը քարոզչական իմաստով պաշտպանվում են արեւմտյան, առանձնապես ամերիկյան մամուլի կողմից։ Հիմնական թեման իրանական Ադրբեջանի բնակչության էթնիկ ինքնության պահպանման խնդիրն է։ Այդ կերպ փորձ է արվում իրանական Ադրբեջանում սադրել անջատողական շարժումներ։ Նպատակը մեկն է՝ առավելագույն ճնշում գործադրել Իրանի իշխանությունների նկատմամբ։
Մինչեւ վերջերս Իրանը հակադարձում էր ոչ միայն ոստիկանական եւ հատուկ ծառայությունների ուժերի ներգրավմամբ, այլեւ հիմնականում կրոնական միասնականության քարոզչությամբ։ Ինչպես հասկացվում է ԻՌՆԱ-ի տարածած հաղորդագրությունից, Թեհրանում կայացվել է սկզբունքային որոշում՝ թույլ չտալ Արեւելյան Ադրբեջան նահանգի բնակչության շրջանում ազգայնականության որեւէ դրսեւորում։ Կատարվում է Իրանի համար էական հեռանկար բացող քայլ՝ տեղաշրջանի բնակչությունն ստանում է մայրենի՝ թուրք-ադրբեջանական լեզվով սահմանափակ կրթություն ստանալու իրավունք։ Իրանը փաստացի ՙհանգցնում է հրդեհը՚՝ նախքան այն կարող էր բռնկվել։ Իրանի քաղաքական օրակարգ է մտնում էթնիկ փոքրամասնությունների ինքնությունը պետականորեն երաշխավորելու եւ հովանավորելու խնդիրը։ Դա Իրանի մասնատման ծրագիրը չեզոքացնելու ուղղությամբ մեծ ծրագրի առաջին դրսեւորումներից մեկն է։
Ինչպե՞ս կարձագանքի պաշտոնական Բաքուն Իրանի կառավարության այդ որոշմանը։ Կկատարի՞ ընդառաջ քայլ։ Դատելով ադրբեջանական մամուլի արձագանքներից, Բաքվում Իրանի կառավարության որոշմամբ այնքան էլ խանդավառված չեն։ Չէ՞ որ դրանով փակվում է մշտական շահարկումների հնարավորությունը։ Բայց Իրանի կառավարության որոշումը բացահայտ քննադատելու քաջություն Բաքվում չկա։ Ամենայն հավանականությամբ, Բաքուն փորձելու է կրթական օժանդակության անվան տակ ազդեցություն տարածել իրանական Ադրբեջանի կրթական համակարգի վրա։ Թեհրանը կգնա՞ համագործակցության, թե՞ խստորեն կպահպանի սեփական կրթական համակարգի ինքնատիպությունը։
Ամենայն հավանականությամբ, գործելու է երկրորդ տարբերակը։