ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ ՈԳՈՎ՝ ԴԵՊԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՆՊԱՏԱԿԻ ԻՐԱԳՈՐԾՈՒՄ
Ռուզան ԻՇԽԱՆՅԱՆ
Սեպտեմբերի 2-ին, արդեն 28-րդ անգամ, արձանագրում ենք մեր պատմական տարածքում երկրորդ հայկական պետության ծնունդը, նրա կենսունակությունն ու բոլոր տեսակի մարտահրավերներին դիմակայելու անհերքելի իրողությունը։ Անկախության հռչակումն, այո, շեղում էր 1988-ին Արցախում ծավալված ազգային- ազատագրական պայքարի ՙՄիացում՚ կարգախոսից, բայց դա մեզ ամենևին չհեռացրեց Մայր Հայրենիքից, մեր ազգային իղձերից ու նպատակներից։ Ավելին՝ Արցախը դարձավ հայ ժողովրդի երեք հատվածների միջնաբերդը։ Ռազմաքաղաքական, տնտեսական և այլ բնույթի հարցերը հայկական երկու պետություններն այսօր համատեղ են լուծում, արտաքին աշխարհին ներկայանում միասնական դիրքորոշմամբ, առաջ ընթանում փոխհամաձայնեցված գործողություններով։
Անկախության և ազատության անպարտելի ոգին Արցախում պահպանվել է դարերի ընթացքում։ Պատմությունն ինքն է գրել հայկական այս հողակտորի վկայականը. այստեղ է Մեծ Հայքի արքա Տիգրան Մեծը կառուցել Տիգրանակերտ քաղաքը, Արցախը հայկական թագավորությունների կազմի մեջ է եղել գրեթե բոլոր ժամանակներում՝ որպես Հայոց աշխարհի անբաժանելի մաս։ Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո այստեղ են պահպանվել հայկական պետականության բեկորները։ Հայկական այս հողի վրա մեր նախնիները մասնակցել են պարսկական լծի դեմ հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարին։ Ուրեմն, արտաքին աշխարհին պիտի հասկանալի լինի, թե ինչո՞ւ է հայկական գործոնն այդաստիճան հզոր եղել Արցախում, որին չի կարողացել դիմանալ ո՜չ ՙինտերնացիոնալիզմ՚ քարոզող խորհրդային գաղափարախոսությունը, ո՜չ էլ, առավել ևս, Ադրբեջան կոչված շինծու պետության ամբողջ ռեսուրսը։
1991թ. սեպտեմբերի 2-ին Ստեփանակերտում տեղի ունեցավ ժողովրդական պատգամավորների մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների նստաշրջան, որն ընդունեց ՙԼեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հռչակման մասին՚ փաստաթուղթ։ Անկախության հռչակագրի ընդունումից երեք ամիս անց՝ դեկտեմբերի 10-ին, Արցախի ժողովուրդը հանրաքվեով ամրագրեց այդ անկախությունը։ Եվ ի՞նչ ստացվեց։ Նախկին խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում ձևավորվեցին երկու իրավահավասար պետական կազմավորումներ՝ ԼՂՀ և Ադրբեջանի Հանրապետություն։ Բաքուն չհամակերպվեց այս իրողությանը, այդ իսկ պատճառով ձեռնամուխ եղավ Արցախի ժողովրդի ֆիզիկական ոչնչացման ծրագրի մշակմանը։ Պատերազմը դարձավ անխուսափելի։
Արցախյան ազատամարտը ցույց տվեց հայ մարդու՝ սեփական հողի վրա հարատևելու հաստատակամությունն ու անսասան ոգին։ Ազատամարտը հաղթանակով պսակվեց, բայց Հայրենիքի զոհասեղանին դրվեց մեր հազարավոր հերոս տղաների կյանքը։ Այդ հաղթանակի հիմքում նրանց հայրենապաշտությունն էր, անմնացորդ նվիրվածությունը սուրբ գործին, Արցախի ապագայի հանդեպ ունեցած մեծ հավատը։
Պատերազմը մեր ընտրությունը չէր, այն մեր վզին փաթաթվեց ադրբեջանական կողմից, բայց նաև հնարավորություն տվեց ազատագրել հայկական պատմական տարածքների մի մասը, որն իր ամրագրումը գտավ ԱՀ Սահմանադրության մեջ։ Մարդկային անդառնալի կորուստների հետ մեկտեղ՝ մենք ունեցանք նաև տարածքային կորուստներ՝ Շահումյանի շրջան (Հյուսիսային Արցախ), Մարտակերտի և Մարտունու արևելյան հատվածներ։ Մենք ունեցանք հազարավոր փախստականներ Բաքվից, Գանձակից, Սումգայիթից և այլ հայաշատ քաղաքներից։ Յուրաքանչյուր անհատի ետևում մի տխուր պատմություն է, ընտանեկան ողբերգություն, նյութական կորուստներ և խեղված ճակատագրեր։ Սա կոչվում է փախստականի խնդիր, մի ուղղություն, որում հայկական դիվանագիտությունը, ցավոք, ակտիվ աշխատանքով աչքի չընկավ։ Մինչդեռ անհրաժեշտ էր այն ներառել արտաքին քաղաքական օրակարգում, անհրաժեշտ էր բարձրաձայնել միջազգային բարձր ատյաններում։
1994թ. մայիսին Ադրբեջանի, Արցախի Հանրապետության և ՀՀ-ի ներկայացուցիչները ստորագրեցին զինադադարի մասին համաձայնագիր, որն ուժի մեջ է ցայսօր։ Դրանից հետո սկսվեց դիվանագիտական, քաղաքական պայքարի երկարատև ժամանակաշրջանը. մի կողմից՝ պայքար հակամարտող կողմերի, մյուս կողմից՝ համաշխարհային ուժային կենտրոնների միջև։ Պաշտոնական Բաքվի դիրքորոշումը խեղաթյուրում է հակամարտության բուն էությունն ու պատճառները, և հակառակ միջազգայնորեն ընդունված ձևաչափի՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի գործունեության շուրջ ձեռքբերված պայմանավորվածության՝ փորձեր է ձեռնարկում կարգավորման գործընթացը մեկ այլ հարթություն տեղափոխելու ուղղությամբ։ Խոսքը մասնավորապես վերաբերում է Միավորված ազգերի կազմակերպությանը, որին անդամակցող իսլամական պետությունների աջակցության հետ Բաքուն մեծ հույսեր է կապում։ Մյուս կողմից՝ հրադադարի մշտական խախտումներն ու ռազմաշունչ հռետորաբանությունն ի չիք են դարձնում խաղաղ ճանապարհով խնդրի հանգուցալուծման հասնելու բոլոր ջանքերը։ Միջազգայնորեն ստանձնած պարտավորություններից հրաժարվելն ադրբեջանական կողմի համար սովորական պրակտիկա է, և դրանց լրջության մասին խոսելն իսկ ավելորդ է։
Հայաստանի Հանրապետությունը, բանակցային գործընթացում ներկայացնելով Արցախի Հանրապետության շահերը ու նաև հանդիսանալով Արցախի ժողովրդի անվտանգության երաշխավորը, ի գիտություն միջազգային հանրության հայտարարեց, որ Արցախի կարգավիճակի և անվտանգության հարցերը համարվում են Հայաստանի արտաքին քաղաքականության առաջնահերթություններ։
Դիտարկելով Արցախ-Հայաստան հարաբերությունները՝ չենք կարող շրջանցել հայկական քաղաքական մտքի կողմից առաջադրված մի խնդիր, որի մասին խոսվել է ավելի վաղ, որի շուրջ քննարկումները, սակայն, վերջերս են ակտիվացել։ Օրակարգ բերվեց հայկական երկու պետությունների իրավապայմանագրային հարաբերությունները նոր մակարդակի վրա դնելու հարցը, որը քննարկվեց ս. թ. մայիսին ԱՀ ԱԺ նիստերի դահլիճում անցկացված ՙՀայաստան-Արցախ. ռազմավարական դաշինք՚ խորագրով ֆորումի ժամանակ։ Ի թիվս մի շարք շեշտադրումների, նշվեց նաև, որ մարդու տարրական իրավունքները չեն կարող շարունակաբար ոտնահարվել կամ անտեսվել, իսկ հումանիտար ծրագրերը՝ արգելափակվել կամ կասեցվել միայն այն պատճառով, որ առ այսօր կարգավորված չէ հակամարտությունը։ Ակնհայտ է, որ Արցախի Հանրապետության նկատմամբ Ադրբեջանի կողմից ձեռնարկված ցանկացած ռազմական ագրեսիա, միևնույն ժամանակ, ՀՀ-ի դեմ է ուղղված։ Հետևաբար, հայկական երկու հանրապետությունների համար միասնական անվտանգության ու պաշտպանության համակարգի ձևավորումը բնական և կենսական պահանջ է։
Ֆորումն ընդգծեց, որ ռազմավարական դաշինքի կնքումը հնարավորություն կընձեռի հստակություն մտցնել հիմնախնդրի լուծման հայեցակարգի մեջ՝ մի կողմից ամրագրելով միացումը որպես ռազմավարական նպատակ, իսկ անկախությունը՝ մարտավարական միջոց, մյուս կողմից էլ թույլ կտա բացահայտ ու վճռականորեն ներկայացնել, ինչպես նաև պաշտպանել մեր համազգային շահերը։ 2016թ. ապրիլյան պատերազմը հերթական անգամ համոզեց, որ Ադրբեջանի ռազմական ագրեսիան կանխելու և հետ մղելու միակ գործուն միջոցը եղել և մնում է հայկական բանակը։ Այդ ագրեսիան կանխեցին ոչ թե միջնորդները, այլ առաջնագծում կանգնած մեր հերոս տղաները։
Անկախ այն բանից՝ կստեղծվի՞ այդ դաշինքը, թե՝ ոչ, Հայաստանը եղել ու մնում է Արցախի ժողովրդի անվտանգության երաշխավորը։ Թե ինչպիսին կլինեն հետագա զարգացումները, ցույց կտա ժամանակը, իսկ այսօր՝ Արցախի Հանրապետության անկախության հռչակման տոնին, ասում ենք, որ արցախյան հողի վրա գոյություն ունի ինքնիշխան, ժողովրդավարական պետություն, որ մեզ համար անկախությունը մարտավարություն է, միացումը՝ ռազմավարական նպատակ։