ԱԼԻԵՒԻ ՙՌԵՖՈՐՄԱՑԻԱՆ՚
Վահրամ ԱԹԱՆԵՍՅԱՆ
Ադրբեջանի ԿԸՀ-ն հրապարակել է արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններին գրանցված պատգամավորության թեկնածուների ցանկը։ Միլլի մեջլիսի 125 տեղերի համար իշխող կուսակցությունն առաջադրել է 123 հավակնորդի։ Թե ինչու՞ է Իլհամ Ալիեւը պատգամավորական երկու մանդատ կամավոր զիջել մրցապայքարի մյուս մասնակիցներին՝ երեւի քաղաքական հումորի ժանրից է։ Առավել հետաքրքրական է նրա կազմած՝ պատգամավորության թեկնածուների ցանկը, որտեղ նախապատվությունը կարծես տրված է այսպես կոչված մտավորականությանը։
Ցուցակում տեղ ունեն գործող խորհրդարանի ընդամենը 45 պատգամավորներ։ Մյուս թեկնածուների մի մասը դպրոցների, այլ ուսումնական հաստատությունների տնօրեններ են, լրագրողներ, մյուս մասը՝ երիտասարդ իրավագետներ, միջազգային հարաբերությունների մասնագետներ։ Սա Ալիեւի ՙռեֆորմացիայի՚ դրսեւորում է համարվում։ Եթե նախկին խորհրդարանում գերազանցապես ծերակույտ էր հավաքված, որոնցից շատերը տարիներով նստաշրջաններին չէին ներկայանում, ապա այս անգամ ընդունվել է երիտասարդությանը ՙկանաչ ճանապարհ՚ տալ։ Որքանո՞վ դա իրեն կարդարացնի՝ ցույց կտա ժամանակը։
Քաղաքական գործընթացների համար, սակայն, բնութագրական է մեկ փաստ. պատգամավորության թեկնածուների շարքում պատվավոր տեղ ունի Նախիջեւանի ԻՀ երկարամյա առաջնորդ Վասիֆ Թալիբովը, որին Իլհամ Ալիեւն օրերս նաեւ պետական բարձր պարգեւի՝ ՙՇարաֆ՚ շքանշանի է արժանացրել։ Թալիբովն Ադրբեջանի քաղաքական կյանքում նշանային կերպար է։ Նա, ըստ ադրբեջանական մամուլի տեղեկությունների, Հեյդար Ալիեւ քրոջ դստեր ամուսինն է։ Բազմաթիվ վկայություններ կան, որ հենց Թալիբովի տանն է ապաստանել Մոսկվայից անհայտ ճանապարհներով Նախիջեւան ճողոպրած Հեյդար Ալիեւը, երբ նրա դեմ պատրաստվում էին քրեական հետապնդում իրականացնել դեռեւս գործող խորհրդային իրավապահ մարմինները։
Հաջողության հասնելով Նախիջեւանում եւ ընտրվելով տեղի Գերագույն մեջլիսի նախագահ՝ Հեյդար Ալիեւն առատորեն վարձահատույց է եղել նրան՝ նշանակելով իր տեղակալ։ Թալիբովը Նախիջեւանը կառավարում է 1993թ. հունիսից ի վեր, երբ Հեյդար Ալիեւը պետական հեղաշրջման արդյունքում նախ զբաղեցրել է Ադրբեջանի Միլլի մեջլիսի խոսնակի, ապա եւ՝ հանրապետության նախագահի պաշտոնը։ Թալիբովի հաջորդ ծառայությունն Ալիեւին նախկին նախագահ Էլչիբեյի հետեւողական թունավորումն էր ալկոհոլային խմիչքներով։
Տեղյակ լինելով նրա այդ թուլության մասին, Հեյդար Ալիեւը կարգադրել էր հայրենի Քելեքի գյուղում տնային կալանքի տակ գտնվող Էլչիբեյին առատորեն սպիրտային խմիչքներ մատակարարել, կազմակերպել նրա համար ճոխ խնջույքներ, հնարավորություն չտալ, որ նա ուշքի գա օրեր տեւող գինարբուքներից։ Ադրբեջանական որոշ աղբյուրներ համոզված են, որ Էլչիբեյի հիվանդության, ապա եւ անժամանակ մահվան պատճառը ալկոհոլն էր։
Իր իշխանության 27 տարիներին Թալիբովը Նախիջեւանը վերածել է փակ գետտոյի, որտեղ ոչ ոք, առանց Իլհամ Ալիեւի թույլտվության, մուտք գործել չի կարող։ Ձեւական առումով ինքնավարություն կոչվող այդ տեղաշրջանում ոչ սահմանադրությունն է գործում, ոչ՝ օրենքները։ Ամեն ինչ որոշվում է Ալիեւ-Թալիբով պայմանավորվածությամբ։ Նախիջեւանը դարձել է Ալիեւի իշխանության միջնաբերդը։ Հիմնականում այդ տեղաշրջանից են կարեւոր պաշտոնի նշանակվում հավատարմության քննություն հանձնած անձինք։ Բոլորովին վերջերս որոշ փորձագետներ կարծիք էին հայտնել, որ այդ երեւույթի դեմ ստվերային պայքար է սկսել առաջին փոխնախագահ Մեհրիբան Ալիեւան՝ փորձելով իշխող վերնախավ բերել իր շրջապատի մարդկանց։ Երեւում է, փորձը չի հաջողվել։
Միլլի մեջլիսի պատգամավորության թեկնածուների ցուցակում Վասիֆ Թալիբովի ընդգրկումը դրա վկայությունն է։ Չի կարելի խոսել Ադրբեջանում նորացման կամ քաղաքական միջավայրի բարելավման մասին, եթե ապագա խորհրդարանում ներկայացված է լինելու Նախիջեւանի երկարամյա ՙխանը՚։ Ալիեւի քաղաքական համարձակությունը չի բավարարել, որպեսզի գնա իրական փոփոխությունների։ Ըստ երեւույթին, այստեղ մեծ է արտաքին ուժերի ազդեցությունը։ Որքան էլ զարմանալի հնչի՝ ժողովրդավարությունից եւ բարեփոխումներից խոսող եվրոպական երկրների համար գերադասելի է Ալիեւի բռնապետությունը։
Շարժառիթն ակնհայտ է՝ Ադրբեջանի նավթագազային նախագծերում ներդրվել են տասնյակ միլիարդավոր դոլարներ, եւ արեւմտյան ընկերությունները ոչ միայն օրինական շահույթ են ստանում, այլեւ տիրապետում չհայտարարագրված ահռելի եկամուտների՝ հաճախ դրանից մասհանում անելով նաեւ Ալիեւի ընտանեկան ակտիվներին։ Իրավիճակի ցանկացած փոփոխություն կարող է բերել ֆինանսական կորուստների։ Արեւմուտքն, այսպիսով, չի քաջալերում ալիեւյան փոփոխությունների ծրագիրը։ Ավելի ճիշտ, Արեւմուտքում դեմ են արտահայտվել իշխանությունը Մեհրիբան Ալիեւային փոխանցելու գաղափարին։ Այնտեղ երկյուղ ունեն, որ Մեհրիբան Ալիեւան ՙռուսական նախագիծ է՚։ Այս իրավիճակում Իլհամ Ալիեւին այլ տարբերակ չի մնացել, քան շարունակել հենվել նախիջեւանյան խմբավորման վրա։
Վասիֆ Թալիբովը, հավանաբար, այդ քաղաքական նախագծի հավաքական կերպարն է։ Իշխող կուսակցությունն, իհարկե, խորհրդարան կտանի նաեւ մի քանի երիտասարդ մանկավարժի, իրավաբանի եւ միջազգայնագետի։ Բայց քաղաքական կյանքում նրանք ոչ միայն որոշիչ, նույնիսկ խորհրդատվական ձայն չեն ունենա։ Կկատարեն քողածածկույթի իրենց դերը, ժամանակի հետ կթաթախվեն կոռուպցիայի մեջ, եւ ամեն ինչ կվերադառնա նախասկզբին։ Խնդիրն այն է, թե մինչեւ ե՞րբ է տեւելու ադրբեջանական ստագնացիան։ Եւ այն հաղթահարելու համար ո՞վ է դիմելու վիրահատական միջամտության։