... ՇԱՐ­ԺՈՒՄ-1988-Ը ՀԱՂ­ԹԱ­ՆԱ­ԿՈՎ Է ՊՍԱԿ­ՎԵԼ

 Հար­ցազ­րույց Ար­ցա­խի գի­տա­կան կենտ­րո­նի տնօ­րեն, պատ­մա­կան գի­տու­թյուն­նե­րի թեկ­նա­ծու, 

ԱրՊՀ պրո­ֆե­սոր Ստե­փան ԴԱ­ԴԱ­ՅԱ­ՆԻ հետ

- Պա­րոն Դա­դա­յան, ե՞րբ է Ձեզ հա­մար սկս­վել Շար­ժում 88-ը:
- Կար­ծում եմ՝ ոչ միայն ինձ, այլև, ընդ­հան­րա­պես, մեր հա­սա­րա­կու­թյան հա­մար, Շար­ժումն սկս­վել է այն ժա­մա­նակ, երբ Ար­ցա­խը բռ­նի կեր­պով հան­ձն­վեց Ադր­բե­ջա­նին:
Կոնկ­րետ ինձ հա­մար Շար­ժումն սկս­վել է 1974թ., երբ աշ­խա­տան­քի ան­ցա Ստե­փա­նա­կեր­տի ման­կա­վար­ժա­կան ինս­տի­տու­տում: Լի­նե­լով պատ­մա­բան` ես ա­մեն մի, ան­գամ փոքր, հնա­րա­վո­րու­թյան դեպ­քում ու­սա­նող­նե­րին հասց­նում էի ղա­րա­բա­ղյան հար­ցի ա­կունք­նե­րը և պն­դում, որ վաղ թե ուշ՝ այդ խն­դի­րը կլուծ­վի, ո­րով­հետև ստի և կեղ­ծի­քի վրա կա­ռուց­ված քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը պար­տու­թյան է մատն­ված:
Մյուս կող­մից, մենք` հայ դա­սա­խոս­ներս, 70-80-ա­կան թթ. ու­սա­նող­նե­րին անհ­նա­զան­դու­թյան չէինք հրահ­րում խոր­հր­դա­յին իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի դեմ` քաջ գի­տակ­ցե­լով, թե ինչ հետևանք­ներ կա­րող է դա ու­նե­նալ:
Ի­րա­վի­ճա­կը կտ­րուկ փոխ­վեց վե­րա­կա­ռուց­ման տա­րի­նե­րին: Ու­սա­նող­ներն ստեղ­ծե­ցին ընդ­հա­տա­կյա կազ­մա­կեր­պու­թյուն, ակ­տի­վո­րեն մաս­նակ­ցում էին ստո­րագ­րա­հա­վաք­նե­րին, Մար­տա­կեր­տի շր­ջա­նում հիմ­նե­ցին Քա­ջա­վա­նը…
Դա­սա­խոս Ա­րա­րատ Ներ­սի­սյա­նի հետ միա­սին պաս­տառ­ներ էինք գրում ծրագր­վող ա­ռա­ջին ցույ­ցի հա­մար: Բո­լո­րը գի­տեն, որ 88-ի փետր­վա­րի 13-ին ա­ռա­ջի­նը տրի­բու­նա բարձ­րա­ցավ ինս­տի­տու­տի դա­սա­խոս Գրի­գո­րի Ա­ֆա­նա­սյա­նը...
- Հայտ­նի է, որ Ար­ցա­խի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նը` այն ժա­մա­նակ Ստե­փա­նա­կեր­տի ման­կա­վար­ժա­կան ինս­տի­տու­տը, ե­ղել է Շարժ­ման գա­ղա­փա­րա­քա­ղա­քա­կան կենտ­րո­նը: Պատ­մեք, խնդ­րեմ, այդ մա­սին...
-Հի­շեց­նեմ, որ ԼՂԻՄ-ը մինչև 1969 թվա­կա­նը ԽՍՀՄ-ում միակ ինք­նա­վար մարզն էր, ո­րը չու­ներ բարձ­րա­գույն ու­սում­նա­կան հաս­տա­տու­թյուն, այն դեպ­քում, երբ խոր­հր­դա­յին պե­տու­թյու­նում բուհ ու­նեին բո­լոր ինք­նա­վար ազ­գա­յին կա­ռույց­նե­րը:
Ադր­բե­ջա­նի ազ­գայ­նա­մոլ­նե­րը հաս­կա­նում էին, որ բու­հը մտա­վո­րա­կա­նու­թյան և ե­րի­տա­սար­դու­թյան օր­րանն է: Իսկ որ­տեղ գի­տե­լիք և ե­րի­տա­սար­դու­թյուն` այն­տեղ էլ գի­տակ­ցու­թյուն: Գի­տակ­ցու­թյու­նից էլ ծն­վում է ընդ­հա­տա­կյա պայ­քար, ա­պա` հրա­պա­րա­կա­յին շար­ժում: Սա է պատ­ճա­ռը, որ նախ­կին ման­կա­վար­ժա­կան ինս­տի­տու­տը, ո­րի ի­րա­վա­հա­ջորդն է Ար­ցա­խի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նը, դար­ձավ Շարժ­ման գա­ղա­փա­րա­քա­ղա­քա­կան կենտ­րո­նը: 1985թ. դա­սա­խոս Համ­լետ Մով­սի­սյանն ըն­դուն­վում է կո­մու­նիս­տա­կան կու­սակ­ցու­թյան շար­քե­րը: Կու­սակ­ցա­կան ժո­ղո­վում նրան հարց են տա­լիս` ին­չի՞ հա­մար եք ու­զում ըն­դուն­վել կու­սակ­ցու­թյան շար­քե­րը: Հ. Մով­սի­սյա­նը պա­տաս­խա­նում է. ՙԵս ու­զում եմ ըն­դուն­վել կու­սակ­ցու­թյան շար­քե­րը, որ­պես­զի իմ պայ­քա­րը պրո­ռեկ­տոր Նա­ջաֆ Կու­լիևի դեմ լի­նի ա­վե­լի հս­տակ և ար­դյու­նա­վետ՚: Նման հայ­տա­րա­րու­թյուն ա­նե­լը հա­վա­սա­րա­զոր էր ողջ ադր­բե­ջա­նա­կան սեկ­տո­րին պա­տե­րազմ հայ­տա­րա­րե­լուն, քա­նի որ Ն. Կու­լիևից դո­ղում էր ամ­բողջ ադր­բե­ջա­նա­կան սեկ­տո­րը:
Պատ­մու­թյան դա­սա­խոս Սեր­գեյ Սա­յի­յա­նը ծրագ­րով նա­խա­տես­ված ՙԱդր­բե­ջա­նի պատ­մու­թյուն՚ ա­ռար­կա­յի փո­խա­րեն ՙՀայ ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյուն՚ էր դա­սա­վան­դում... Եվ բո­լո­րը գի­տեին դրա մա­սին ու ոչ մի բան չէին կա­րո­ղա­նում ա­նել։ Կամ՝ Վարդ­գես Սա­ֆա­րյա­նի հոդ­վա­ծը՝ Ղա­րա­բա­ղի վե­րա­բե­րյալ, ու­ղար­կել էր Բա­քու՝ գի­տու­թյուն­նե­րի ա­կա­դե­միա­յում քն­նար­կե­լու։ Ա­կա­դե­միա­յի տնօ­րեն Իգ­րակ Ա­լիևը նա­մակ է հղում մեր ինս­տի­տու­տի ղե­կա­վա­րու­թյա­նը, որ­տեղ նշում է, թե Վարդ­գես Սա­ֆա­րյա­նը քա­ղա­քա­կան վտան­գա­վոր անձ­նա­վո­րու­թյուն է և նրան չպետք է թույլ տալ մտ­նել լսա­րան։ Այդ ժա­մա­նակ մենք էլ մեր հեր­թին պա­հան­ջե­ցինք հար­ցը քն­նար­կել նաև մեզ մոտ։ Ա­զե­րի­նե­րը կր­կին վայ­նա­սուն բարձ­րաց­րին, բայց մենք՝ հայ դա­սա­խոս­ներս, կա­րո­ղա­ցանք նրանց հա­կա­հար­ված հասց­նել և լռեց­նել... Այ­սինքն՝ մենք վճ­ռա­կան էինք և նման հար­ցե­րում եր­բեք ՙհեզ ու խո­նարհ՚ չենք ե­ղել։ Դա 1983-84 թվա­կան­նե­րին էր։
Ընդ­հան­րա­պես, բո­լոր եր­կր­նե­րում, որ­տեղ տե­ղի են ու­նե­ցել ազ­գա­յին- ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժում­ներ, նրանց հա­մալ­սա­րան­նե­րը միշտ էլ դար­ձել են գա­ղա­փա­րա­կան կենտ­րոն: Հենց այդ պատ­ճա­ռով է, որ նույն` 1988թ. հոկ­տեմ­բե­րին Մոսկ­վան Ադր­բե­ջա­նի ցուց­մուն­քով փա­կեց ինս­տի­տու­տը` հաշ­վի առ­նե­լով, որ դրա­նից հե­տո Շար­ժու­մը կմա­րի:
- Հե­տաքր­քիր է` սկզբ­նա­կան շր­ջա­նում ինչ­պե՞ս ըն­դուն­վեց ար­ցա­խյան զար­թոն­քի մա­սին լու­րը Ստե­փա­նա­կեր­տի ման­կա­վար­ժա­կա­նում աշ­խա­տող ա­զե­րի­նե­րի կող­մից:

- Ման­կա­վար­ժա­կան ինս­տի­տու­տի ադր­բե­ջան­ցի թե՜ դա­սա­խոս­նե­րի և թե՜ ու­սա­նող­նե­րի շր­ջա­նում, բա­ցի մեկ-եր­կու հո­գուց, ան­տար­բե­րու­թյուն էր տի­րում: Ա­ռա­ջին շա­բաթ­վա ըն­թաց­քում ոչ մի ակ­տի­վու­թյուն չկար: Կա­յին ադր­բե­ջան­ցի դա­սա­խոս­ներ, ո­րոնք ան­գամ Ստե­փա­նա­կեր­տի Լե­նի­նի ան­վան հրա­պա­րա­կում կանգ­նած լսում էին ե­լույթ­նե­րը: Հի­շում եմ` մա­թե­մա­տի­կա­յի ամ­բիո­նի դա­սա­խոս Բա­լա­խան Կու­լիևը հայ­տա­րա­րեց, որ ին­քը ե­ղել է մի­տին­գում, և ե­լույթ ու­նե­ցող­նե­րը ոչ մի հա­կաադր­բե­ջա­նա­կան բառ չեն ար­տա­հայ­տել: Ադր­բե­ջան­ցի դա­սա­խոս­նե­րից ո­մանք էլ ոչ թե բո­ղոք էին հայտ­նում, այլ, ընդ­հա­կա­ռա­կը, նույ­նիսկ ճշ­մա­րիտ ար­տա­հայ­տու­թյուն­ներ էին ա­նում: Պատ­մու­թյան ամ­բիո­նում աշ­խա­տող Շախ­լար Քե­րի­մովն այդ օ­րե­րին մի շարք նման ար­տա­հայ­տու­թյուն­ներ ա­րեց. ՙՈ՜վ չգի­տի, որ Աղ­դա­մից մինչև Եվ­լախ ե­թե պե­ղենք, կհայտ­նա­բե­րենք հայ­կա­կան տառ և խաչ՚, ՙԵրբ մենք գա­լիս ենք Ստե­փա­նա­կերտ աշ­խա­տե­լու, ա­սում ենք` գնում ենք Հա­յաս­տան՚, ՙԻնչ կա որ, 70 տա­րի Ադր­բե­ջա­նի կազ­մում էր Ղա­րա­բա­ղը, հի­մա էլ թող լի­նի Հա­յաս­տա­նի կազ­մում՚…
Բայց դա եր­կար չտևեց: Աղ­դա­մի խա­ժա­մու­ժի կող­մից Աս­կե­րա­նի վրա հար­ձակ­ման օ­րը` փետր­վա­րի 22-ին, ինս­տի­տու­տում ադր­բե­ջան­ցի չկար: Նրանք հայ­տն­վե­ցին Սում­գա­յի­թի դեպ­քե­րից մեկ շա­բաթ անց` ար­դեն լկ­տիա­ցած. ՙՀի­մա հան­գս­տա­ցա՞ք, ձեր միա­ցու­մը մա­հե­րով ա­վարտ­վեց՚… Այս և նման ար­տա­հայ­տու­թյուն­ներ էին հն­չում ա­զե­րի­նե­րի կող­մից։
Մենք հաս­կա­ցանք, որ հայ­կա­կան և ադր­բե­ջա­նա­կան սեկ­տոր­նե­րի հա­մա­տեղ աշ­խա­տան­քը, ու­սում­նա­ռու­թյունն անհ­նա­րին է: Այն ժա­մա­նակ ես աշ­խա­տում էի պատ­մու­թյան ֆա­կուլ­տե­տի դե­կա­նի պաշ­տո­նում:
- Ար­տա­կարգ ի՞նչ կա­րող եք հի­շել Շարժ­ման տա­րի­նե­րից:
- Հի­շում եմ մի դեպք, որն ինձ հա­մար ան­հա­վա­տա­լի երևույթ էր և հայտ­նու­թյուն: Ինչ­պես գի­տեք, Խոր­հր­դա­յին Միու­թյան ներ­քին գոր­ծե­րի գու­մար­տա­կը 1989թ. տե­ղա­վոր­վել էր ման­կա­վար­ժա­կան ինս­տի­տու­տի շեն­քում: Այդ ժա­մա­նակ ու­սա­նող­ներն ար­դեն վե­րա­դար­ձել էին Վա­նա­ձո­րից (Սպի­տա­կի երկ­րա­շար­ժից հե­տո): Ա­սեմ, որ մենք այդ փաս­տը` զոր­քե­րի տե­ղա­վո­րու­մը ինս­տի­տու­տի շեն­քում, բա­ցատ­րում էինք հենց ու­սա­նող­նե­րի և դա­սա­խոս­նե­րի` Շարժ­ման մեջ ակ­տիվ դե­րի առ­կա­յու­թյամբ: Զին­վոր­նե­րը, բա­ցի հեր­թա­փո­խա­յին գոր­ծո­ղու­թյու­նից, զբաղ­ված էին նաև սե­փա­կան մի­ջա­վայ­րի ՙվե­րա­կա­ռուց­մամբ՚. ինչ որ ընկ­նում էր ի­րենց ձեռ­քը, քան­դում էին, կտ­րում… Այս ան­գամ վերց­րել էին մի ցու­ցադ­րա­փեղկ, ո­րի վրա տե­ղադր­ված էր Լե­նի­նի դի­ման­կա­րը, և սղո­ցով այդ ցու­ցա­փեղ­կը, Լե­նի­նի նկա­րի հետ միա­սին, բա­ժա­նել եր­կու մա­սի: Իմ միա­միտ հար­ցին՝ այդ ի՞նչ եք ա­նում, մենք ձեզ դա­տի կտանք, կող­քին կանգ­նած սպան պա­տաս­խա­նեց. ՙՄի՜ վր­դով­վեք, Լե­նի­նի դարն ար­դեն ա­վարտ­ված է: Ձեր Շար­ժու­մը հենց դրա վկա­յու­թյունն է՚: Հե­տո ե­կավ գե­նե­րալ Ստա­րի­կո­վը և հան­գիստ ա­սաց. .''Не волнуйтесь, нас­ту­пают  но­вые политические време­на и, возможно, мы от­кажемся от Лени­на и его учения'': Հի­րա­վի, այդ­պես էլ ե­ղավ:

- Պա­րոն Դա­դա­յան, երբ Ար­ցա­խում ստեղծ­վեց Հա­տուկ կա­ռա­վար­ման կո­մի­տե Ար­կա­դի Վոլս­կու ղե­կա­վա­րու­թյամբ, Դուք աշ­խա­տում էիք որ­պես նրա գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան բաժ­նի վա­րիչ։ Ընդ­հան­րա­պես, ինչ­պի­սի՞ն էր Վոլս­կու տրա­մադր­վա­ծու­թյու­նը, վե­րա­բեր­մուն­քը ղա­րա­բա­ղյան հար­ցի նկատ­մամբ։
- Հե­տաքր­քիր հարց է։ Ար­կա­դի Վոլս­կին, բնա­կա­նա­բար, ներ­կա­յաց­նում էր ԽՍՀՄ կոմ­կու­սի Կենտ­կո­մը։ Նա ե­կավ 1988թ. մա­յի­սին՝ կոմ­կու­սի հանձ­նա­րա­րա­կան­նե­րը կա­տա­րե­լու։ Բայց շու­տով հա­մոզ­վեց, որ միայն սո­ցիալ-տն­տե­սա­կան հար­ցե­րի լուծ­մամբ ի­րա­կա­նու­թյու­նը չես փո­խի, քան­զի ցա­վը խորն էր և ար­դա­րա­ցի։ Հա­մոզ­վե­լով դրա­նում՝ սկ­սեց ձեռ­նար­կել հա­յան­պաստ քայ­լեր, ին­չը ձեռն­տու չէր թե՜ Բաք­վին և թե՜ Մոսկ­վա­յին։ Եվ ու­ղիղ մեկ տա­րի անց դա­դա­րեց­վեց Հա­տուկ կա­ռա­վար­ման կո­մի­տեի գոր­ծու­նեու­թյու­նը։ Ա­սեմ, որ Վոլս­կու ժա­մա­նակ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը ոչ մի կապ չու­ներ Ադր­բե­ջա­նի հետ։ Մենք ու­ղիղ կա­պեր ու­նեինք Հա­յաս­տա­նի և Մոսկ­վա­յի հետ։ Ինչ վե­րա­բե­րում է գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան հար­ցե­րին՝ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը դրանք լու­ծում էր ՀՀ կոմ­կու­սի ծրագ­րե­րին հա­մա­հունչ։ Վոլս­կու հետ աշ­խա­տե­լու ժա­մա­նակ տար­բեր հար­ցե­րով մի քա­նի ան­գամ դի­մել եմ նրան, և նա իս­կույն ըն­դա­ռա­ջել է։ Ա­ռա­ջին հար­ցը, որ բարձ­րաց­րել եմ, մար­զում Խոր­հր­դա­յին Հա­յաս­տա­նի գի­տու­թյուն­նե­րի ա­կա­դե­միա­յին կից հա­յա­գի­տա­կան կենտ­րոն և ա­կա­դե­միա­յի ֆուն­դա­մեն­տալ գրա­դա­րա­նի մաս­նա­ճյուղ ստեղ­ծե­լու մա­սին էր։ Նա ան­մի­ջա­պես ստո­րագ­րեց իմ կող­մից ներ­կա­յաց­ված գրու­թյու­նը՝ ուղղ­ված ա­կա­դե­միա­յի պրե­զի­դենտ Վիկ­տոր Համ­բար­ձու­մյա­նին։ Կարճ ժամ­կե­տում Ստե­փա­նա­կեր­տում բաց­վեց հա­յա­գի­տա­կան կենտ­րո­նը՝ 10 հաս­տի­քով, որն ամ­բող­ջու­թյամբ ֆի­նան­սա­վոր­վում էր Հա­յաս­տա­նից։ Ա­ռա­ջին տնօ­րե­նը Համ­լետ Պետ­րո­սյանն էր, ով Տիգ­րա­նա­կեր­տի պե­ղում­ներն ի­րա­կա­նաց­նող ար­շա­վախմ­բի ղե­կա­վարն է։ Ինչ վե­րա­բե­րում է ֆուն­դա­մեն­տալ գրա­դա­րա­նին, ա­պա հաշ­վի առ­նե­լով այն հան­գա­ման­քը, որ Ստե­փա­նա­կեր­տում տվյալ պա­հին չկար հա­մա­պա­տաս­խան շենք, իսկ ի­րա­վի­ճակն էլ 1989-ի աշ­նա­նը սր­վեց, խն­դի­րը մնաց չլուծ­ված... Մեկ այլ հար­ցի կա­պակ­ցու­թյամբ, ո­րը Ար­ցա­խի մշա­կույ­թի վե­րա­բե­րյալ գի­տա­կան կոն­ֆե­րանս հրա­վի­րե­լու մա­սին էր, Վոլս­կին դար­ձյալ տվեց իր հա­մա­ձայ­նու­թյու­նը։ Ես մեկ­նե­ցի Երևան և ԳԱ ինս­տի­տուտ­նե­րի հետ մշա­կե­ցինք հա­մա­պա­տաս­խան ծրա­գիր, ճշ­տե­ցինք կոն­ֆե­րան­սի անց­կաց­ման ժամ­կետ­նե­րը (դա պետք է տե­ղի ու­նե­նար 1989թ. նո­յեմ­բե­րին, մինչ այ­սօր այդ ծրա­գի­րը պահ­վում է), բայց այն չկա­յա­ցավ՝ կր­կին ի­րա­վի­ճա­կը սր­վե­լու պատ­ճա­ռով։ Պետք է նշեմ, որ Հա­յաս­տա­նի մեր գոր­ծըն­կեր­նե­րը դա չմո­ռա­ցան և նման կոն­ֆե­րանս Ար­ցա­խում տե­ղի ու­նե­ցավ 2012թ. հու­նի­սին՝ Ազ­գա­յին ժո­ղո­վի նիս­տե­րի դահ­լի­ճում՝ ՀՀ ԳԱԱ նա­խա­գահ Ռա­դիկ Մար­տի­րո­սյա­նի գլ­խա­վո­րու­թյամբ։
-.Տա­րի­ներ ա­ռաջ, երբ պայ­քա­րի դրոշ էինք բարձ­րաց­նում, ինչ­պե՞ս էիք պատ­կե­րաց­նում Ար­ցա­խի, նաև` Մայր Հա­յաս­տա­նի ա­պա­գան:
- Ան­կաս­կած, բո­լորս կար­ծում էինք, որ Մոսկ­վան չի կա­րող ձգձ­գել հար­ցի լու­ծու­մը, և ինչ-որ տեղ ըմ­բոս­տա­նում էինք, որ այն հե­տաձգ­վում է: Այդ ժա­մա­նակ կար միայն մեկ կար­գա­խոս` ՙՄիա­ցում՚: 1988-ից մար­զի բո­լոր հիմ­նարկ-ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րը չէին են­թարկ­վում Ադր­բե­ջա­նին, իսկ 1989-ին պայ­մա­նագ­րեր էին կնք­վել Խոր­հր­դա­յին Հա­յաս­տա­նի հա­մա­պա­տաս­խան հիմ­նարկ-ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի հետ: 1991-ի ամ­ռան վեր­ջին պարզ­վեց, որ Խոր­հր­դա­յին Միու­թյու­նը հո­գե­վար­քի մեջ էր և գնում է դե­պի իր վախ­ճա­նը: Ար­ցա­խա­հա­յու­թյու­նը ո­րո­շեց, որ պայ­քա­րը շա­րու­նա­կե­լու հա­մար մար­զի կար­գա­վի­ճա­կը բա­վա­րար ե­լա­կետ չէ, պետք է հռ­չա­կել ան­կա­խու­թյուն և ստեղ­ծել հան­րա­պե­տու­թյուն (1991թ. սեպ­տեմ­բե­րի 2): Մենք հաս­կա­ցանք, որ ար­ցա­խա­հա­յու­թյան փր­կու­թյու­նը Խոր­հր­դա­յին Միու­թյան քա­ղա­քա­կան աս­պա­րե­զից հե­ռա­նա­լու մեջ է:
Ան­կաս­կած, Շար­ժում-88-ի ա­մե­նագլ­խա­վոր ձեռք­բե­րու­մը Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի Հան­րա­պե­տու­թյան հռ­չա­կումն է, հա­յոց պատ­մա­կան տա­րածք­նե­րի ա­զա­տագ­րումն ու վե­րաբ­նա­կե­ցու­մը: