ՄԻՆՉԵՎ ՀՆՉԵՑ ԻՐ ԺԱՄԸ
Նվարդ ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ
Ղարաբաղյան շարժումը Բենիկ Օվչյանի համար սկսվել էր ոչ թե 1988-ից, այլ՝ տասնամյակներ առաջ։ Ազգային ինքնության, ազգային ինքնագիտակցության, ազգային արժանապատվության գաղափարները միշտ կրել է իր մեջ և սպասել է, թե երբ է հնչելու ազգային զարթոնքի ժամը, իր ժամը։
Եվ պատահական չէր ժողովրդական արտիստի հայտնվելը բազմահազարանոց ցույցերի ու հանրահավաքների բեմահարթակներում ժողովրդի ձայնը լսելի դարձնելու համար պատվիրակության կազմում։ Արցախյան խնդրի շուրջ պաշտոնական միջոցառումների ժամանակ Օվչյանի կրակոտ ելույթների արձագանքներն առայսօր լսելի են ականատեսների, մասնակիցների ունկերում, և այդ ելույթների ձայնագրությունները, որ պահպանվում են սրբությամբ, մեծ արտիստի պատգամն են և հայրենասիրության դաս ներկա և գալիք սերունդներին։
Ստեփանակերտի կենտրոնական հրապարակում ծովացած ամբոխը, գործադուլավորները շնչակտուր էին լինում նրա Խոսքից, որ ազատության և անկախության գաղափարներ էին հնչեցնում, կոչում միասնության և պայքարի…մինչև վերջ։ Ամբոխը նրա խոսքից հավաքվում ու ժողովուրդ էր դառնում: Բացառիկ ազնվության, մեծ հոգու տեր մարդ էր, քաղաքացի, հայ, որ բոլոր ժամանակներում չփոխեց դավանանքը, սկզբունքները։ Նա երբեք չերկրպագեց…Նյութին։
…Իսկ Բենիկ Օվչյանի համար էն գլխից ժամանակները շատ ծանր էին։ Նրա կենսագրության մեջ ամփոփված ենք տեսնում սերունդների կենսագրությունը, ազգի պատմությունը, պատմության փուլերը, ժամանակների ողբերգությունը, դիմակայելու գենետիկ կամքը։
Ծնվել է Սիսիանի Ախլաթյան գյուղում։ Հայրը՝ Հովհաննեսը, Գևորգյան ճեմարանի շրջանավարտ էր, Սիսական իշխանների շառավղից։ Մայրը Օրբելյանների տոհմից էր։ Վարժապետ Հովհաննեսը, որ հինգ որդի ուներ, հնչակյան էր։ Հորեղբորը ՙդաշնակ՚ պիտակը կպցրին և 1937-ին` գիշերը, Բաքվից տարան Շամախու մոտ գնդակահարեցին։ Երբ Աղասի Խանջյանի ՙինքնասպանության՚ լուրը հասնում է Սիսիան, մորեղբայրը հանրահավաքում ասում է՝ Աղասին երբեք չէր կարող ինքնասպանություն գործել։ Չանցած երկու ժամ` քշում են Սիբիր։ Պատմության արյունոտ էջերը ուղեկցել են Օվչյանին։ Հիշում էր… հինգ տարեկանից մի պատկեր միշտ աչքի առջևն էր. Նժդեհը Ախլաթյան գյուղ եկավ՝ ՙկարմիր, լայն ատլասե գոտի կապած, երկու մաուզեր գոտին խրած՚, մանկան ուղեղում դաջվել էր մեկ նախադասություն. ՙԻ՞նչ են բերում ձեզ կարմիր աղվեսները՝ սով, մահ, արյուն՚։
Պատանեկության տարիներին ապագա դերասանը կարդացել է Նժդեհ, Դրո, Րաֆֆի, Չարենց։ Իսկ դաստիարակություն ստացել է տանը՝ Հովհաննես հորից, որի 5 տղաներն էլ նույն կերպ դաստիարակել են նաև իրենց որդիներին։
Ղարաբաղյան Շարժումը ժողովրդական արտիստի համար շատ վաղուց էր սկսված։
Մասնակցել է Մեծ Հայրենականին, 29 տարեկանում եկել է Ստեփանակերտ, մտել թատրոն։ ՙԴաշնակ՚ պիտակ էին կպցրել, և ՊԱԿ-ը հետապնդում էր։ Մի կերպ ազատվեց հետապնդումներից. կանչել էին Բաքու` հարցաքննության, իր բախտից քննիչը բարի մարդ էր, հասկացավ ամեն ինչ ու հետ ուղարկեց Ղարաբաղ։ Կոմունիստական կուսակցության շարքերում չի եղել, եթե ցանկություն էլ ունենար, չէին ընդունի։ Իսկ գաղտնի պահած գերմանական հրացանը Շուշիի ազատագրման նախօրեին նվիրեց մի զինվորի։
ՙԵս սպասավոր եմ, ծառա՝ իմ խոսքով, գործով, արվեստով։ ԻՆձ հավատում են, որովհետև թե՜ կյանքում, թե՜ բեմում միշտ ժողովրդի հետ եմ եղել։ Պարտադիր չէ զենքից կրակել։ Խոսքը երբեմն զենքից ուժեղ է գործում։ Մեր բազմադարյան պատմությունը 20-րդ դարի վերջին տասնամյակում մեզ կանգնեցրել էր ընտրության առաջ՝ մահ կամ ազատություն։ Մենք ընտրեցինք պայքարի ուղին, պայքար, որ սկսված էր շատ վաղուց, խուլ, տարերային, ընդհատակյա բռնկումներով, որ անմիջապես խեղդվում էր։ Պարտքի գիտակցում հայրենիքին, քո ժողովրդի առաջ, քո տան, քո գործի առաջ։ Չեմ սիրում հռետորական կեցվածք ընդունել, բայց արվեստագետի համար սրանք առաջնային են՚ (2002թ., 28 մարտի, ՙԱզատ Արցախ՚)։
Եվ ծերունազարդ տարիքում Օվչյանը զգաց ազատության, անկախության շունչն ըմբոշխնելու հաճույքն ու տագնապները. ՙԱյսօր, թեկուզ մրսած, թեկուզ կիսաքաղց, բայց պետություն ենք։ Սա դարերի մեր երազանքն էր, որ պիտի գուրգուրվի։ Դժվար ժամանակներ ապրեցինք՝ 1988, 1990, 1991, մեզ պարտադրված պատերազմ՝ 1992-1994։ Մենք պատասխանատու էինք…պատմության առաջ, և կես ճանապարհին կանգնելը ինքնասպանություն կլիներ։ Հիմա դժվար ժամանակներ ենք ապրում։ Անցման շրջան է՝ շեղումներով ու խաթարումներով. ուսուցիչը ջուր է վաճառում՝ գլխարկը աչքերը գցած, որ չճանաչվի, մեր թատրոնի նախկին ռեժիսորներից մեկը, ապրուստի միջոցից զրկված, Երևանի մետրոյում թերթ է վաճառում։ Շնորհալի դերասանը առևտրի մեջ է բախտը փորձում։ Մենք տուրք տվեցինք աններելի մի հանցանքի՝ թալանի, ու դրանից պակասեցին փոխադարձ սերն ու հարգանքը։ Նա, ով կարգ պիտի պահպանի, կարգը խախտում է։ Մշակույթի, արվեստի համար բարենպաստ պայմաններ չեն, բայց գաղափարազուրկ ապրելը կործանում է և ավելի վտանգավոր է, քան թշնամու սուրը՚։ (Մեջբերումը 1994թ. սեպտեմբերին իմ հարցազրույցից է)։
Բենիկ Օվչյանը չէր սիրում կեցվածք ընդունել ո՜չ կյանքում, ո՜չ բեմում։ Դա էր նրա հմայքի գաղտնիքը և՜ բեմում, և՜ թե կյանքում։ Խարակտերային դերասան էր։ Խաղը, դերասանական մաներան՝ անկեղծ, համոզիչ, առանց ճիգի։ Վանաձորում խաղում էին ՙՄեծ լոռեցին՚, դահլիճից ձայներ լսեց` Թումանյանը կենդանացել է…Երևան ներկայացում էին տարել, ու Զանգեզուրից մեքենաներով եկել էին Հովհաննես վարժապետի տղայի խաղը տեսնելու, ու ի՛նչ հպարտությամբ էր այս ամենի մասին պատմում, ի՛նչ ակնածանքով էր հոր անունը տալիս։ Տաղանդավոր էր, բնությունից օժտված։ Տաղանդավոր դերասան էր, տաղանդավոր մարդ, տաղանդավոր ընտանիքի հայր։ ՙԹատրոնում չեն աշխատում, թատրոնին ծառայում են՚,-ասում էր։ ՙՕժտվածությունը քիչ է, տառապանքով, չարչարանքով են դերասան դառնում՚,- ասում էր։ Նրա տառապանքը, չարչարանքը չէին երևում, և կյանքում ու բեմում մնում էին այնքան բնական կերպարները, մարդկային ու բեմական հմայքը։ ՙՄենք թատրոնին զոհաբերվում էինք՚,-դա նրա հավատամքն էր։
Շարժումը Օվչյանի համար սկսվել էր շատ վաղուց, ինքը սպասում էր, ինքը տեսավ իր երկրի ազատությունը, և Շարժումը նրա հոգում շարունակվեց երազի տեսքով. մշակութային¬թատերական բում էր երազում, երբ վերջին հարցազրույցի ժամանակ ասում էր՝ աչքս մնաց… Լիր արքայի վրա։
Քաջիկ Հարությունյան, հանրապետության ժողովրդական արտիստ.- Երբ սկսվեց 1988¬ի շարժումը, թատրոնը չէր կարող անմասն մնալ ժողովրդական պայքարից։ Չէ՞ որ իր ամբողջ պատմության մեջ մայր թատրոնը ներկայացումներով քարոզել է հայրենասիրություն, գրական լեզվի պահպանություն և մեծ դեր է կատարել հայապահպանության գործում։ Օվչյանը առաջամարտիկներից էր, որ ներգրավվեց Շարժման մեջ, պատվիրակության կազմում մեկնեց Մոսկվա՝ ժողովրդի ձայնը լսելի դարձնելու համար։ Ադրբեջանը մեզ պատերազմ պարտադրեց. Ստեփանակերտը հայտնվել էր Շուշիից և Աղդամից հրթիռակոծության, արկակոծության տակ, և մարդիկ պատսպարվել էին նկուղներում։ Օվչյանը, Միքայել Հարությունյանը, Մարգո Բալասանյանը, Զինավուր Գևորգյանը, Սվետլանա Թովմասյանը, Արեգա Պետրոսյանը, ես, նկուղներում, ռմբապաստարաններում հանդես էինք գալիս արտասանություններով, ներկայացումներից փոքրիկ տեսարաններ խաղալով։ Ամենադժվարին պահերին Օվչյանը չէր կորցնում իր լավատեսությունը, հավատում էր մեր պայքարի արդարացիությանը և հաղթանակին։ Հետպատերազմյան ծանր տարիներին, երբ թատրոնը հետընթաց էր ապրում, ինքը երազում էր թատրոնի նախկին փառքի վերականգնումը։