ՍՈՒՐԲ ՂԱԶԱՐ ԿՂԶՈՒ ՄԽԻԹԱՐՅԱՆՆԵՐԸ
Գեորգի ԲԱՂԴԸԿՈՎ
Հեռավոր մանկությանս տարիներին իմացա այն մասին, որ անգլիացի մեծ պոետ Բայրոնն ընկերացել էր հայ Մխիթարյան վանականների հետ, հաճախ էր հյուրընկալվում նրանց մոտ, բազմիցս է այցելել Սուրբ Ղազար կղզի և Վենետիկ, որտեղ ուսումնասիրել է հայոց լեզուն և հայկական մշակույթը։ Սակայն ինչպե՞ս ստացվեց, որ հեռավոր Վենետիկում, Սուրբ Ղազար կղզում հայտնվեցին հայ վանականները։ Մենք գիտենք, որ հայերի ավելի քան 90% Հայ Առաքելական եկեղեցու հավատացյալներ են։ Բայց կան նաև կաթոլիկ հայեր։ Հենց այդպիսի հայերին էլ պատկանում են Մխիթարյանները։
17-րդ դարում Կիլիկիայում ապրում էր նշանավոր գրող, թարգմանիչ Մխիթարը (Մանուկ դի Պիետրո)։ Նա ընդունել է կաթոլիկություն և դա արել է միտումնավոր։ Մխիթարը որոշեց Հռոմի ղեկավարության տակ ստեղծել գրական-գիտական միաբանություն, որի անդամներն իրենց առջև նպատակ կդնեն բարձրացնել հայ ժողովրդի մշակութային մակարդակը և պահպանել հին հայկական մատենագիր հուշարձանները։ Մխիթարի կարծիքով, Հռոմի հետ միաբանվելը միայն միջոց էր նպատակին հասնելու համար։ Հոգու խորքում նա միշտ էլ մնում էր հայ ազգային եկեղեցու կողմնակիցը։
Առաջին հայկական կաթոլիկ վանքը Մխիթարը հիմնել է Մորեա թերակղզում։ Սակայն այդ վանքը չկարողացավ պահպանել իր գոյությունը՝ 1715 թվականին թուրքերի կողմից Մորեայի զավթումից հետո։ 1717 թվականին Մխիթարին հաջողվեց Վենետիկի սենատից վանքի կառուցման համար խնդրել Սուրբ Ղազար կղզին։ Այդ կղզում սկսած 12-րդ դարից գտնվում էր կարանտինային կայան, իսկ ավելի ուշ՝ Վենետիկի Սուրբ Ղազար (բորոտների պաշտպան) բորոտանոցը, որից էլ առաջացել է կղզու անվանումը։ Սկսած 16-րդ դարից կղզին անմարդաբնակ էր։ Իսկ ահա 1717 թվականին հայ վանական Մխիթար Սեբաստացին իր համախոհների հետ գալիս է կղզի։ Նրանք հիմնադրում են վանք, որը հետագայում դարձավ հայկական մշակույթի համաշխարհային կենտրոն։ Կղզու սկզբնական մակերեսը կազմում էր 7000 քառ.կմ։ Հետագայում կղզու տարածքը նշանակալիորեն ընդլայնվեց։ Վենետիկի Հանրապետության իշխանությունների աջակցությամբ հայ վանականները հող բերեցին կղզի, ծովից մի կտոր ցամաք խլեցին, պարտեզներ և այգիներ տնկեցին։ Ներկայումս Սուրբ Ղազար կղզու մակերեսը 30 հազար քառ. կմ է։
Մխիթար Սեբաստացին հռչակավոր լուսարար էր։ Նա գրել է գրաբարի, աշխարհաբարի քերականությունը, կազմել հայոց լեզվի բացատրական եռահատոր բառարանը։ Մխիթար Սեբաստացու ջանքերի շնորհիվ սկսեց զարգանալ հրատարակչական գործը։
Սուրբ Ղազար կղզում Մխիթարն այնպիսի մթնոլորտ ստեղծեց, որտեղ մարդիկ հակված էին ստեղծագործելու, կարող էին ամբողջությամբ տրվել սիրած գործին։ Հենց այստեղ էլ հրատարակվել են հայ պատմաբաններ Մ. Խորենացու, Եղիշեի, Եզնիկ Կողբացու և այլոց աշխատությունները։
Մխիթարյանները հրատարակում էին հայոց լեզվի, գրականության, մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի, աստղագիտության, հողագործության ուսումնական ձեռնարկներ։ Մխիթարյանների միաբանությունը զբաղվում էր տարբեր ժամանակաշրջանների մեծ գրողների և գիտնականների՝ Արիստոտելի, Պլատոնի, Սենեկայի, Հոմերոսի, Սոֆոկլեսի, Էվրիպիդեսի, Վերգիլիոսի, Դանթեի, Շեքսպիրի, Ա.Ս. Պուշկինի, Ն.Ա. Նեկրասով, Պրոսպեր Մերիմեի աշխատությունների հայերեն թարգմանությամբ։ Սուրբ Ղազար կղզում պահպանվում է Ի. Ա. Կռիլովի առակների առաջին հայերեն բնագիրը՝ մեծ ծովանկարիչ Իվան Այվազովսկու եղբոր՝ Գաբրիել Այվազովսկու թարգմանությամբ։
Կղզում պահպանվում են ավելի քան 4000 հին ձեռագրեր։ Այդ ձեռագրերն արժեքավոր տեղեկություն են պարունակում ոչ միայն Հայաստանի, այլև Ասիայի և Եվրոպայի հարևան պետությունների պատմության և մշակույթի վերաբերյալ։
Այժմ գրքերը պահպանվում են հատուկ մասնաշենքում, որը կառուցվել է 1970 թվականին և իրենից ներկայացնում է Հայաստանի հին ձեռագրերի պետական հանրահայտ պահոցի՝ Մատենադարանի փոքրացված կրկնօրինակը։
Կղզում Մխիթարյանների մոտ հիրավի հազվագյուտ և անգնահատելի ձեռագրեր են պահպանվում։ Օրինակ, 9-րդ դարի ՙՄաշտոց՚ ձեռագիրը, ինչպես նաև Բագրատունյաց արքայատոհմի հայկական թագուհու անունով կոչված՝ ՙՄլքե ձեռագիր ավետարանը՚ (862թ.)։
Կղզում տարբեր ժամանակներում եղել են մեծ կոմպոզիտորներ Վագները, Դոնիցետտին, Ռոսսինին, Վերդին, Արամ Խաչատրյանը և այլք։ Այստեղ հյուրընկալվել են նաև Կոմիտասը, Չարենցը, Ավ. Իսահակյանը։ Կղզում առանձնահատուկ հարգանք էր վայելում անգլիացի պոետ Ջ. Բայրոնը։ Նա կղզի է այցելել 1816թ.։ Հետաքրքրասիրությունից դրդված հյուրընալվել է Մխիթարյանների մոտ։ Սակայն տարվելով նրանց հետ զրույցով՝ մտերմացել է վանականների հետ։ Հետագայում նա հաճախ է այցելել Մխիթարյաններին և շուտով դարձել ողջ եղբայրության սիրեցյալը։ Պահպանվել է խցիկը, որտեղ գրադարանի հսկիչ Հարություն Ավչերյանը Բայրոնին հայոց լեզվի դասեր է տվել։ Իր նոր ընկերներին Բայրոնն անվանել է ՙազնվագույն և ստրկացված ժողովրդի հոգևորականություն՚։ Վանքի բակում մինչ օրս աճում է ձիթենին, որի տակ երկար ժամերով նստում էր Բայրոնը՝ զմայլվելով ծովի գեղեցկությամբ։ Սուրբ Ղազար կղզում կա բնական գիտությունների թանգարան, արվեստի թանգարան, տպագրատուն։ Պատկերասրահում պահպանվում են հարյուրավոր կտավներ, որոնց թվում՝ հայտնի վարպետների վրձնին պատկանող կտավներ։ Պատկերասրահում տեղ են գտել նաև Այվազովսկու, Սարյանի, Ջորջոնեի, Տինտորետտոի, Բասասանոի և այլոց նկարները։
Ներկայումս վանականները կղզում անց են կացնում էքսկուրսիաներ, որոնց ընթացքում այցելուները ծանոթանում են արևելյան հնությունների հավաքածուին։ Վանքում պահպանվում է նաև հին եգիպտական մումիա։
Սուրբ Ղազար կղզին այսօր էլ աշխարհում հանդիսանում է հայկական մշակույթի կարևորագույն օջախներից մեկը։
Մխիթարյան միաբանության լուսավորչական գործունեությունն, անկասկած, արժանի է հիացմունքի և հարգանքի։ Այդ միաբանության վանականներն արդեն մեկ հարյուրամյակ չէ, որ օրինակ են ծառայում մեզ, թե ինչպես պետք է ջերմորեն և անշահախնդրաբար սիրել հայրենիքը և սեփական ժողովուրդը։