ՄԱՍՆԱՎՈՐ ԿՅԱՆՔԻ ԱՆՁԵՌՆՄԽԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԴՐԱ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ
Վլադիմիր ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ
Արցախի Հանրապետության վաստակավոր իրավաբան
Այն միտքը, որ ինչ որ մեկը մեզ երկուսիս
լսում է, ինձ կատաղության է բերում։ Առանց
քաղաքական ազատության կարելի է ապրել,
առանց ընտանեկան անձեռնմխելիության՝ հնարավոր չէ…
Պուշկինի՝ կնոջը գրած նամակից
Գիտության և տեխնիկայի ներկայիս առաջընթացի պայմաններում ստեղծվել են այնպիսի միջոցներ և հարմարանքներ (հեռախոսային խոսակցությունների գաղտնալսում, գաղտնասարքերի, թաքնված խցիկների տեղադրում և այլն), որոնք հնարավորություն են տալիս խառնվել, միջամտել անհատի մասնավոր կյանքին։ Տեղեկատվական բնագավառում անձնական տվյալների լայնորեն օգտագործումը մի կողմից հնարավորություն է ստեղծում արդյունավետ սոցիալական կառավարում իրականացնել, մյուս կողմից, այն նոր հիմնախնդիրներ է ստեղծում՝ տեղի տալով անհատի մասնավոր կյանքի անհարկի միջամտությանը։ Այդ համընդհանուր հիմնախնդրի նկատմամբ զարգացած պետությունների ուղենշած լուծումը կայանում է նրանում, որպեսզի նոր տեխնոլոգիաներ ստեղծելու գործընթացում իրենց երկրների քաղաքացիների իրավունքներն ու ազատություններն օրենսդրությամբ հուսալիորեն պաշտպանված լինեն։ Իսկ ինչ է նկատի առնվում ՙմասնավոր կյանք՚ եզրույթի տակ։
թերում օգտագործվող ՙմասնավոր կյանք՚, ՙընտանեկան կյանք՚, ՙանձնական կյանք՚ եզրույթները սովորաբար օգտագործվում են որպես հոմանիշներ։ Սակայն իր բովանդակությամբ մասնավոր կյանքն ավելի լայն հասկացություն է, քան վերջին երկուսը։ Սկզբունքորեն դրանք կարելի է համարել որպես մասնավոր կյանքի բաղադրիչներ, տարատեսակներ։ Մասնավոր կյանքը, որպես որոշակի իրողություն, ընդգրկում է անձնական և ընտանեկան կյանքի, ազգակցական, ընկերական կապերի, տնային ապրելաձևի, ինտիմ և անձնական այլևայլ հարաբերությունների, մտերմության, համակրությունների և հակակրությունների ամբողջություն, մարդու մտքերի նկարագիրը, նրա վարքագծի պահելաձևը, աշխարհայացքը և այլն։ Ընդհանուր առմամբ, մասնավոր կյանքը ֆիզիկական և հոգևոր այն բնագավառն է, որը վերահսկվում է հենց անհատի կողմից, այսինքն՝ գտնվում է պետության և հասարակության վերահսկողությունից դուրս և անձեռնմխելի է շրջապատի համար։ Փաստորեն, այդ ոլորտում անհատն ինքն է որոշում իր վարքագիծը, իր գործողությունների ձևերը և շրջանակները։ Իհարկե, այստեղ խոսքը գնում է չափահաս անհատի մասին, ով ընդունակ է իր արարքների համար լրիվությամբ բարոյական պատասխանատվություն կրել։ Երեխայի մասնավոր կյանքի մասին խոսք լինել չի կարող։
Մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության իրավական ինստիտուտը սերտորեն առնչվում է բնակարանի անձեռնմխելիության, դավանանքի ազատության, պատվի, արժանապատվության և գործարար համբավի պաշտպանության ինստիտուտների հետ։
Դժվար է ասել՝ մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության ինստիտուտը երբ է ծագել, սակայն փաստերը հուշում են, որ դրա արմատները գնում են խոր հնադար՝ մարդկային հասարակության զարգացման տարբեր փուլերում ունենալով յուրահատուկ դրսևորումներ։
Հնադարյան իրավական հուշարձանների՝ Բաբելոնի արքա Համմուրապիի և Ասորեստանի օրենքների մի շարք նորմեր մարդուն պաշտպանել են զրպարտությունից. չապացուցված մեղադրանքի դեպքում մեղադրողը ենթարկվել է պատասխանատվության։ Հին հռոմեական ՙ12 աղյուսակների օրենքները՚ մահապատիժ էին նախատեսում ուրիշին զրպարտելու կամ արատավորելու դեպքում։
Բժշկությունը երևի առաջին մասնագիտությունն է, որին ծառայողները մշտապես առնչվելով մարդու անձնական և ընտանեկան կյանքի գաղտնիքներին, պարտավոր են եղել չհրապարակել դրանք։ Մեջբերենք մի հատված բժշկագիտության հայր Հիպոկրատի երդման տեքստից. ՙԻնչ էլ որ տեսնեմ կամ լսեմ իմ բժշկական գործունեության ընթացքում կամ նրանից դուրս, մասնավոր կյանքում, որ չպետք է հրապարակ հանվի, երդվում եմ լռության մատնել ու այն համարել սրբազան գաղտնիք՚։
Մասնագիտական գործունեության ընթացքում փաստաբանները նույնպես իրազեկ են դառնում իրենց վստահորդների ներաշխարհին, սակայն ՙփաստաբանական գաղտնիքը՚` որպես հնագույն իրավական ինստիտուտ, կանոնակարգում է այն դեպքերը, որոնց պարագայում միայն փաստաբանը կարող է հրապարակել փաստաբանական գաղտնիք համարվող տեղեկությունները և ապացույցները։
Ուշ միջնադարում բժիշկներին և փաստաբաններին ՙմիացան՚ հոգևոր դասի այն ներկայացուցիչները, ովքեր անհատական խոստովանության կանոնական ինստիտուտի ջատագովներ էին հանդիսանում։ Միաժամանակ հաստատվեց խոստովանության գաղտնիությունը, որի դեպքում մեղքերը խոստովանեցնող քահանան (խոստովանահայրը) պարտավոր էր պահպանել խոստովանողի անձնական կյանքի գաղտնիքը։
Պատմության մեջ մարդու իրավունքների առաջին հռչակագիրը համարվում է պարսից արքա Կյուրոս Մեծի անունից գլանի ձև հիշեցնող աղյուսի վրա աքքադերեն լեզվով փորագրված հայտարարությունը։ Երբ Կյուրոս Մեծը մ.թ.ա. 539թ. գրավեց Բաբելոնը, դիմեց մի աներևակայելի քայլի՝ ազատ արձակելով բոլոր ստրուկներին։ Դեռ ավելին, նա հայտարարեց, որ յուրաքանչյուր ոք ազատ է ընտրելու իր կրոնը, այսինքն՝ հռչակեց ռասսայական իրավահավասարության սկզբունքը։ Մարդու իրավունքների գաղափարը Բաբելոնից դուրս գալով՝ տարածվեց դեպի Հնդկաստան, Հունաստան, Հռոմ և եվրոպական այլ երկրներ՝ հանդես գալով տարբեր փաստաթղթերի տեսքով։
Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը, Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիրը, Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների մասին եվրոպական կոնվենցիան կարևոր դրույթներ են պարունակում մարդու մասնավոր կյանքի անձեռնմխելության և դրա պաշտպանության վերաբերյալ:
Պետության ժողովրդավարական ռեժիմը ենթադրում է, որ իրավունքներն ու ազատությունները ոչ միայն պետք է ճանաչվեն և ամրագրվեն օրենսդրությամբ, այլև իրապես ապահովվեն նրանց իրականացման համար ինչպես իրավական, այնպես էլ փաստական պայմաններ ստեղծելու միջոցով։ Դա նշանակում է, որ մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության հռչակումը դեռևս բավարար չէ, անհրաժեշտ են նրա երաշխավորվածությունը և պաշտպանությունը։
Մեր հանրապետության Սահմանադրության 31-րդ հոդվածը հռչակում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի իր մասնավոր և ընտանեկան կյանքի, պատվի ու բարի համբավի անձեռնմխելիության իրավունք, և որ մասնավոր և ընտանեկան կյանքի անձեռնմխելիության իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով՝ պետական անվտանգության, երկրի տնտեսական բարեկեցության, հանցագործությունների կանխման կամ բացահայտման, հասարակական կարգի, առողջության և բարոյականության կամ այլոց հիմնարար իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության նպատակով։
Իրավունքների պաշտպանության երաշխիքների տակ նկատի են առնվում միջազգային իրավական ակտերում, սահմանադրություններում և օրենքներում ամրագրված մարդու և քաղաքացու իրավունքների և ազատությունների իրացման կառուցակարգերը և դրանց պաշտպանությունը։
Ներպետական երաշխիքների հիմքը երկրի սահմանադրությունը և գործող օրենսդրությունն են։ Այդ առումով մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության պաշտպանությանն ուղղված կառուցակարգերը կարելի է բաժանել 2 խմբի՝ պաշտպանության պետական և պաշտպանության ոչ պետական ձևեր։
Պաշտպանության պետական ձևերից ամենաառաջնայինը դատական պաշտպանությունն է, որը նախատեսված է ինչպես միջազգային փաստաթղթերով, այնպես էլ տվյալ երկրի սահմանադրությամբ։ Այսպես՝ ԱՀ Սահմանադրության 61-րդ հոդվածի 1-ին մասը հռչակում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի իրավունքների և ազատությունների դատական պաշտպանության իրավունք, իսկ Սահմանադրության 63-րդ հոդվածի 1-ին մասը յուրաքանչյուրին վերապահում է հավասարության պայմաններում, արդարադատության բոլոր պահանջների պահպանմամբ, անկախ և անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք։ Նշված հոդվածի 2-րդ մասի ուժով՝ դատավարության մասնակիցների անձնական և ընտանեկան կյանքի, անչափահասների շահերի, հասարակական կարգի, պետական անվտանգության, հանրության բարոյականության կամ արդարադատության շահերի պաշտպանության նկատառումներով լրատվամիջոցների և հասարակության ներկայացուցիչների մասնակցությունը դատական քննությանը կամ դրա մի մասին կարող է արգելվել դատարանի որոշմամբ՝ օրենքով սահմանված կարգով։ Մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության դատական պաշտպանության իրավունքն անձը կարող է իրացնել քաղաքացիական, վարչական և քրեական դատավարությունների միջոցով։
Անձի անձնական և ընտանեկան կյանքի վերաբերյալ գործերով դռնփակ դատական նիստում գործի քննության սահմանադրական պահանջն իր արտացոլումն է գտել նաև ԱՀ քաղաքացիական դատավարության, քրեական դատավարության և քրեակատարողական օրենսգրքերում։
ԱՀ քրեական օրենսգրքի 142-րդ հոդվածը քրեական պատասխանատվություն է նախատեսում մարդու անձնական կամ ընտանեկան կյանքի մասին տեղեկություններ ապօրինի հավաքելու, պահելու, օգտագործելու կամ տարածելու կապակցությամբ։
ԱՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը մատնանշում է այն հիմքերը, որոնց առկայության դեպքում դատարանի որոշմամբ, հարուցված քրեական գործի շրջանակներում, քննիչի կողմից կարող են վերահսկվել կասկածյալի կամ մեղադրյալի նամակագրությունը, փոստային, հեռագրական և այլ հաղորդումներն ու լսվել հեռախոսային խոսակցությունները։ Քաղաքացու այդ իրավունքի ապահովման երաշխիք է հանդիսանում ԱՀ քրեական օրենսգրքի 144-րդ հոդվածը, որը պատասխանատվություն է նախատեսում քաղաքացիների նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական կամ այլ հաղորդումների գաղտնիությունն ապօրինի խախտելու համար։
ԱՀ ՙՕպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին՚ օրենքում աներկբա նշված է, որ ներքին դիտում, նամակագրության, փոստային, հեռագրական և այլ հաղորդումների վերահսկում և համակարգչային տեղեկատվության ստացում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացման համար անհրաժեշտ է ստանալ դատարանի թույլտվությունը, այն էլ այն դեպքերում, երբ անձը, ում նկատմամբ դրանք պետք է անցկացվեն, կասկածվում է ծանր և առանձնապես ծանր հանցագործության կատարման մեջ:
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքի համաձայն՝ ՙՆամակագրություն՚ հասկացության մեջ, բացի գրավոր հաղորդակցվելու ավանդական ձևերից, ինչպիսիք են փոստը, հեռագիրը, հեռախոսազրույցը, ներառվում են նաև կապի ժամանակակից մյուս ձևերը՝ ֆաքսը և էլեկտրոնային փոստը։
Դատական պաշտպանությունից բացի, պետական իշխանության մի շարք մարմիններ պարտավոր են իրավական պաշտպանություն իրականացնել։ Պետական իշխանության մարմինների համակարգում հանրապետության Նախագահն առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում, ով պաշտոնն ստանձնելիս, երդվում է. անվերապահորեն կատարել Սահմանադրության պահանջները՝ հարգել մարդու և քաղաքացու իրավունքներն ու ազատությունները:
Այդ բնագավառում լուրջ դերակատարություն ունեն Ազգային ժողովը, Կառավարությունը, դատախազության և տեղական ինքնակառավարման մարմինները, Մարդու իրավունքների պաշտպանը։ Բացի դրանից, Սահմանադրությունը յուրաքանչյուր անձի օժտել է իր իրավունքները և ազատություններն օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով պաշտպանելու իրավունքով։ Այստեղ խոսքը վերաբերում է իրավունքների պաշտպանության ՙոչ յուրիսդիկցիոն՚ ձևերին (մեթոդներին)։ Դրանց թվին կարող են դասվել իրավապաշտպան կազմակերպությունները, երթերը, ցույցերը, հանրահավաքները, զանգվածային լրատվության միջոցները, ինքնապաշտպանության տարբեր դրսևորումները և այլն։
Մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության պաշտպանությանն է ուղղված Սահմանադրության 61-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, որի դեպքում, երբ անհատը սպառում է իրավական պաշտպանության բոլոր ներպետական միջոցները, իրավունք ունի իր իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության խնդրով դիմելու մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության միջազգային մարմիններին։
Դժվար չէ կռահել, որ Արցախի Հանրապետության անկախության միջազգային ճանաչման դեպքում միայն մեր երկրի քաղաքացիները Սահմանադրությամբ նախատեսված իրենց վերպետական իրավունքները կկարողանան պաշտպանել միջազգային իրավական հարթակներում։ Հուսանք՝ Արցախի ժողովրդի կողմից անխոցելի իրավական հիմքերով ձեռքբերված անկախության հետ քաղաքակիրթ աշխարհն ուշ թե շուտ հաշվի կնստի և կճանաչի այն։