ԴԵՐԵՎԱՆՔԸ՝ ՔԱՐԱՆձԱՎԱՅԻՆ ՀԱԶՎԱԳՅՈՒՏ ԵԿԵՂԵՑԻ
Հայկական ժայռավոր եկեղեցիները վաղ քրիստոնեական պատմության մասն են կազմում։ Դրանք հայտնվում էին այն վայրերում, որտեղ առաջին քրիստոնյա քարոզիչների քարանձավներն էին, ուր հավաքվում էին քրիստոնեական առաջին համայնքները։
Հայկական այս ժառանգության ուսումնասիրումն այժմ դժվարությունների հետ է կապված, քանի որ քարանձավային նման կոթողների մեծ մասը Թուրքիայի տարածքում է։ Այդուհանդերձ, թեթևակի ուսումնասիրությունն էլ բավարար է հայկական քարանձավային եկեղեցիների առանձնահատկությունները բացահայտելու համար։
Դերևանքը գտնվում է Կեսարիայի՝ ներկայիս Կայսերիայի մոտ։ Ի սկզբանե եկեղեցին անվանվում էր Ձորավանք, ավելի ուշ անվանումը թրքականացվեց։ ՙԴերե՚ թուրքերենից նշանակում է քարանձավ, այր։ Ինչո՞վ է առանձնանում հատկապես այս եկեղեցին։
19-րդ դարի վերջում Ֆրանսիացի հնէաբան Շառլ Թեքսյեն առաջ քաշեց ենթադրություն, որ Դերևանքը քրիստոնեության ամենավաղ շրջանի կոթողներից է և սկզբում, հնարավոր է, ծառայել է որպես քրիստոնյա ճգնավորների աղոթատեղի, խուց։ Հարակից բնակավայրի հայերն իրենք առանձնահատուկ վերաբերմունք ունեն եկեղեցու հանդեպ՝ այն համարելով իրենց ՙմայր տաճարը՚։
Գյուղն ինքը թեև ամբողջովին հայկական էր, միևնույն ժամանակ նրա կենտրոնում հունական եկեղեցու ավերակներ կային։ Սա նույնպես կարող է մատնանշել այն փաստը, որ բնակավայրն ի սկզբանե հենց քրիստոնեական էր, ոչ թե պարզապես հայկական։ Գյուղում տեղակայված էին նաև Սբ Սերգիյ և Սբ Թորոս եկեղեցիները։ Համիդյան ջարդերի ժամանակ այս երկու եկեղեցիների զանգակատներն էլ ոչնչացվեցին, իսկ գյուղն ինքը անհետացավ 1909թ. ջարդերի ժամանակ։ Եկեղեցիները վերջնականապես ոչնչացվեցին Ցեղասպանության ժամանակ։
Եկեղեցու տեղակայման վայրը բավականաչափ հայտնի է։ Հարևան Կեսարիայում քարոզում էին Պետրոս և Պողոս առաքյալները։ Հենց այստեղ՝ Կապադովկիայում, նրանց առաջին հետևորդները ստիպված էին հալածանքներից թաքնվել տեղի քարանձավներում։ Կեսարիայում էր նաև մեծացել հայոց հայրապետ Գրիգոր Լուսավորիչը։ Այս առումով Դերևանքը, իրոք, կարող էր առաջին քրիստոնյաների համար թաքստոց ծառայել, որի հիման վրա ավելի ուշ հրաշալիորեն կառուցվեց հայկական համալիր։
Գյուղն անվանի մարդիկ է տվել։ Այս գյուղից էին սերում Օսմանյան կայսրության հայտնի ճարտարապետներ Բալյանները, ովքեր նախագծել էին Դոլմաբախչա, Բեյլերբեյ հոյակերտ պալատները, Օրթաքյոյ մզկիթը և օսմայնան դասական ճարտարապետության այլ գլուխգործոցներ։
Այժմ գյուղը չկա, իսկ քարանձավը դատարկ է։ Ու դեռևս հայտնի չէ, թե մշակութային քանի նման կոթողներ են սփռված ողջ Կապադովկիայում։ Այս ժառանգության ուսումնասիրումը թույլ կտար պարզել՝ ինչպիսին էին առաջին հայ քրիստոնյաները, բացահայտել նրանց ունեցած շփումները քրիստոնեության առաջին քարոզիչների հետ։ Թադևոսն ու Բարդուղեմեոսը քրիստոնեությունը բերեցին Հայաստան, բայց արդյո՞ք նրանք միակ առաքյալներն էին, որոնց հետ ուղղակիորեն շփվում և ում քարոզները լսում էին հայերը։ Առավել հավանական է, քրիստոնեության տարածման գործում հայերի ներգրավվածությունը շատ ավելի լայն էր։