ՀԱՂԹԱՀԱՐԵԼՈՎ ԽԱՎԱՐԸ

 Ցա­վի, ա­մո­թի ու դառ­նա­համ բա­ռե­րի մրու­րը վե­րու­վար է ա­նում կո­կոր­դում, մի կերպ կուլ տա­լու բո­լոր փոր­ձերդ ա­նի­մաստ են ար­դեն քա­նի շա­բաթ։ Ա­վե­լի հա­ճախ այն սպառ­նում է պայ­թել ու սպա­նել քեզ վերջ­նա­կա­նա­պես: Փոր­ձում ես նախ­կին օ­րե­րի հան­գույն ա­նե­լիք­նե­րի երևու­թա­կա­նու­թյուն ստեղ­ծել, ա­նօ­գուտ: Ապ­րե­լը դժ­վար է դար­ձել: Ա­ռա­վել դժ­վա­րա­նում է, ե­թե պատշ­գամ­բիդ դի­մաց հա­յոց բեր­դա­քա­ղաքն է, նրա­նից քիչ ներքև` քեզ գրե­թե ա­մեն շա­բաթ ծնող­նե­րիդ տուն տա­նող ճա­նա­պար­հը, ո­րը ու­ղիղ կե­սից պատ­վել է փշա­լա­րե­րով ու դար­ձել սահ­ման, շփ­ման գիծ: Սա է ի­րո­ղու­թյու­նը, ո­րը դժ­վար, ա­նի­մաստ ու ան­տա­նե­լի է դարձ­նում քո ապ­րե­լը: Պատ­մու­թյուն ու հայ­րե­նիք չու­նե­ցող­նե­րը նս­տել են քո տա­նը, գո­վում են քո մոր ե­փած մու­րա­բան, քայ­լում են ա­ռյու­ծի պես կռիվ տված ե­րեկ­վա ե­րե­խա­նե­րի ա­րյամբ շա­ղախ­ված քո հո­ղի վրա­յով, իսկ դու կար­կա­մած սպա­սում ես, որ ա­հա գե­տի­նը կպատռ­վի, զզ­վան­քից քա­րա­ցած տու­նը կփլ­վի, եր­կն­քից կրակ կթափ­վի։

Ես շատ եմ ու­զում, որ նո­րից սկս­վի,- ա­սում է քրոջս ռազ­մա­կան բժիշկ որ­դին,- ե­թե սկս­վի՝ այս ան­գամ ար­դեն սխալ­ներ թույլ չենք տա՚։ Ա­սում է նա, ով սեպ­տեմ­բե­րի սկզ­բին Հադ­րու­թի զո­րա­մա­սի բուժ­ծա­ռա­յու­թյան պե­տի պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը հանձ­նել էր ըն­կե­րոջն ու գնա­ցել Երևա­նում ու­սու­մը շա­րու­նա­կե­լու, իսկ 28-ին ար­դեն նո­րից այն­տեղ էր։ Պա­տե­րազ­մի ա­ռա­ջին շա­բաթ­նե­րի ըն­թաց­քում եր­կու ան­գամ լու­րը, որ Մա­սի­սը զոհ­վել է Ջաբ­րա­յի­լից վի­րա­վոր բե­րե­լիս, հա­պա­ղել են հայտ­նել մո­րը, հա­ջոր­դել է նրա զան­գը ու հա­պա­ղո­ղը ի­մաս­տուն է երևի հա­մա­րել ի­րեն։ Աստ­ված էլ գու­ցե ա­վել է հա­մա­րել ա­ռա­ջին պա­տե­րազ­մում զոհ­ված հո­րեղ­բոր ա­նուն ազ­գա­նու­նով ևս մեկ շիր­մա­քա­րը: Կորց­րել է ըն­կեր­նե­րի մեծ մա­սին, միայն հա­րա­վա­յին հատ­վա­ծի զո­րա­մա­սե­րում ծա­ռա­յող 26 բժիշկ­նե­րից 11 հո­գի նա­հա­տակ­վել են վի­րա­վոր­ներ տե­ղա­փո­խե­լիս։ Բո­լորն էլ ու­րախ, խոս­տում­նա­լից մաս­նա­գետ­ներ, կա­տա­կա­սեր այն­քան, որ եր­բեմն նրանց հա­վա­քույթ­նե­րին մտա­ծում էի՝ ռազ­մա­կան բժիշկ­ներ ու այս­քան աղմ­կո՞տ։ Այդ տղա­նե­րից ով­քեր ողջ են, այ­սօր լուռ են, չեն պատ­մում ո­չինչ, խո­սում են, երբ միայն պար­տու­թյուն բառն են լսում, խո­սում են բարձր, կո­պիտ ու պինդ բա­ռե­րով։ Իսկ դու հա­զար ան­գամ կրկ­նում ես նույն նա­խա­դա­սու­թյու­նը. ի­հար­կե, դուք չեք պարտ­վել, չի պարտ­վել վի­րա­վոր, զոհ­ված, ան­հայտ կո­րած, շր­ջա­փակ­ման, գե­րու­թյան մեջ հայ­տն­ված ձեր ոչ մի զին­վո­րը ։ Այս խն­դի­րը պար­զա­պես սխալ կազ­մու­թյուն ու­ներ ու կամ մի­տում­նա­վոր են անլուծելի դարձրել, գու­ցե մենք էլ մեր հեր­թին հի­մա­րա­բար խճճ­վե­ցինք բազ­մա­թիվ ան­հայտ­նե­րի մեջ, դրա հա­մար ինչ­քան էլ ջա­նա­ցիք, ան­գամ սե­փա­կան կյան­քից հրա­ժար­վե­լու դի­մաց, չս­տաց­վեց լու­ծում գտ­նել:

Դուք ան­կաս­կած չեք պարտ­վել, չնա­յած, այս է քա­նի տա­րի« զո­րա­նոց­նե­րից դուրս գտն­վող­ներս« ինք­ներս մեզ մի մեծ պար­տու­թյան էինք պատ­րաս­տում ա­մեն ան­գամ, երբ ի­մաս­տուն ու­ղե­ցույց­նե­րով էինք սկ­սում մեր խոս­քը տա­րե­րա­յին աղ­բա­նոց հի­շեց­նող ՙսո­ցիա­լա­կան հար­թակ­նե­րում՚, երբ մեզ­նից բա­ցի բո­լոր մյուս­նե­րի ա­նե­լիք­նե­րը լավ գի­տեինք՝ զին­վո­րից մինչև նա­խա­գահ, երբ մի քա­նի տկա­րա­մի­տի ան­հո­դա­բաշխ պա­հանջ­նե­րը քա­ղա­քա­ցիա­կան բո­ղո­քի ա­լի­քի տեղ էինք հրամց­նում ու հրճ­վում ճղճ­ղա­ցող նո­րա­նոր հե­րոս­նե­րով։ ՙԱյն ժա­մա­նակ­նե­րից, ինչ մեզ մոտ հաս­տատ­վել է ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը, մի պա­տե­րազ­մը հա­ջոր­դում է մյու­սին՚. Մեծ Բրի­տա­նիա­յի պատ­մու­թյան ա­մե­նա­հայտ­նի քա­ղա­քա­կան գոր­ծի­չը՝ Ուինս­թոն Չեր­չիլն է ա­սել։ Միա­ցյալ թա­գա­վո­րու­թյան վար­չա­պե­տը թերևս ակ­նար­կել է ՙբաղ­ձա­լի Ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան՚ ու ա­մե­նա­քաո­սի գերզ­գա­յուն սահ­մա­նա­բա­ժա­նը, ո­րը կոխկ­րտ­վեց փո­ղո­ցի հե­ղա­փո­խա­կան­նե­րի կող­մից։
Ու հե­տո, հեր­թա­կան ան­գամ ճայ­թած ամ­բողջ այս պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում սսկ­ված սպա­սում էինք հաղ­թա­նա­կի, ո­րը պետք է 18-20 տա­րե­կան մեր ե­րե­խա­ներն ա­պա­հո­վեին։ Եվ կա­պա­հո­վեին, ան­շո՜ւշտ կա­պա­հո­վեին, ե­թե մեզ պա­տու­հա­սած ա­մե­նա­քաո­սի ար­դյուն­քում երկ­դեմ Յա­նու­սի կեր­պա­րան­քով թե­լադ­րող­նե­րը շատ չլի­նեին, ե­թե չկորց­նեինք մեր զգո­նու­թյու­նը, չջ­լա­տեինք ինք­ներս մեզ, ե­թե...
Շատ եր­կար թաքն­վե­ցինք 18 տա­րե­կան­նե­րի թի­կուն­քում, ան­նե­րե­լիո­րեն եր­կար։
Դժ­վար է այ­սօր այս­տեղ ապ­րե­լը, ա­ռա­վել դժ­վար է դառ­նում, երբ փո­ղո­ցում շի­վար ու տա­րա­կու­սած հադ­րութ­ցի­նե­րին ես հան­դի­պում, նրանց, ում վեր­ջին ան­գամ ի­րենց ծնն­դա­վայ­րում՝ չորս տաս­նյակ գյու­ղե­րից մե­կում ես տե­սել՝ ա­րա­րող, շի­տակ ու մի փոքր էլ մե­ծա­միտ։ Ով­քեր հպար­տու­թյամբ ժա­մե­րով կա­րող էին պատ­մել, թե ինչ­պես ա­ռա­ջին պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին սե­փա­կան ու­ժե­րով ինք­նա­կազ­մա­կերպ­վել ու թշ­նա­մուց խլել են շր­ջա­նի14 գյու­ղե­րը: Այ­սօր նրանք խու­սա­փում են ու­ղիղ նա­յել աչ­քե­րիդ, չնա­յած տղա­մարդ­կանց մեծ մա­սի հա­մար սե­փա­կան կռի­վը սկս­վել է Ջրա­կա­նում ու ա­վարտ­վել Շու­շիում:
Ապ­շե­ցու­ցիչ է, բայց ար­դեն ան­վեր­ջա­նա­լի դար­ձած թու­նե­լի վեր­ջում ա­մեն ինչ կորց­րած այդ մար­դիկ են քեզ հա­մար լույ­սը նշ­մա­րե­լի դարձ­նում, վե­րա­դարձ­նում հա­վա­տիդ փշուր­նե­րը, չնա­յած պի­տի հա­կա­ռա­կը լի­ներ։ ՙՔեզ ով է ա­սել, որ կռի­վը պր­ծավ, բես­պի­լո­տիկ­ներն են փա­սա-փու­սե­նե­րը քա­շել։ Թյու­րի­մա­ցու­թյուն ա կա­տար­վել, Հադ­րու­թը հետ ենք բե­րե­լու, մի րո­պե էլ կաս­կա­ծիս վեչ, քեզ պեն ըմ ը­սես: Պա­նի­կա գցե­ցին. ինչ տե­սա­կի զենք ու­նեին՝ մեր կող­մե­րի վրա թա­փե­ցին՚,- ա­սում է նախ­կին զին­վո­րա­կան Գրի­գո­րը, ով Ա­ռա­քել գյու­ղում նա­խորդ ամ­ռան օ­գոս­տո­սի 8-ին ինձ բնա­կա­րա­նա­մու­տի էր հրա­վի­րում։ Հիմ­նա­հա­տակ ա­վեր­ված գյու­ղում Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մից հե­տո սե­փա­կան ձեռ­քե­րով երկ­րորդ տունն էր կա­ռու­ցել որ­դու հա­մար, փոք­րիկ այ­գի հիմ­նել: Ես թաքց­նում եմ ար­ցունք­ներս, ին­քը անժ­պիտ կա­տա­կում է՝ եր­կու հադ­րութ­ցի հան­դի­պում են՝ ա­ռա­ջին հար­ցը ո՞րն է՝ տեղ ու­նե՞ս ա­պրե­լու։ Սա էլ կանց­նի, ո­չինչ, հո Թուր­քիան ու Իս­րա­յե­լը չեն երդ­վել միշտ էդ փսլն­քոտ­նե­րի տեղ կռ­վեն։ Կանց­նի, նո­րից նույն ոչ­խար­նե­րը կմ­նան, հե­տո, թե կա­րող ես՝ հա­սիր փախ­չող հո­տի հետևից։ Գի­տես, չէ՞« Սու­վո­րովն ինչ է ա­սել 18-րդ դա­րում, թուր­քը, որ սկ­սեց փախ­չել, հետևից հաս­նող չի լի­նի։ Ոչ մի բան չի փոխ­վել։