ՆՈՅՅԱՆ ՏԱՊԱՆ

 (Սկիզբը՝ ՙԱԱ՚« թիվ 7« 8)

Մի ժա­մա­նակ, ա­սում էին, գաղտ­նի գոր­ծող ծե­րա­կույտ էլ կար, ո­րի հետ հաշ­վի էին նս­տում նույ­նիսկ ոս­տի­կա­նա­պետն ու քա­ղա­քա­պե­տը, քա­ղա­քի ե­րի­տա­սարդ հե­ղի­նա­կու­թյուն­նե­րը։ Ճիշտ է, այդ ծե­րա­կույ­տի բո­լոր ո­րո­շում­նե­րը չէին, որ ըն­դուն­վում էին ցն­ծու­թյամբ ու ոգևո­րու­թյամբ, բայց, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, ի­րա­վի­ճա­կը վե­րահ­սկ­վում էր։ Տե­ղե­կու­թյուն­ներ կա­յին, որ մարդ­կանց այդ աք­լո­րակ­ռիվ­նե­րով զբա­ղեց­նելն էլ էր այդ ծե­րա­կույ­տի ի­մաս­տուն մտահ­ղա­ցում­նե­րից։ Մի քա­նիսն այն­քան էին հա­վա­տում դրա գո­յու­թյանն ու ա­մե­նա­կա­րո­ղու­թյա­նը, որ հա­մոզ­ված ու ոգևոր­ված խո­սում էին մի՝ դեռևս գաղտ­նի փաս­տաթղ­թի մա­սին, ըստ ո­րի, իբր, քա­ղա­քի բնա­կիչ­նե­րի մի­ջին տա­րի­քը մոտ ա­պա­գա­յում պի­տի հաս­նի հինգ հա­րյու­րի։ Ինչ խոսք, նման ցն­դա­բա­նու­թյա­նը հա­վա­տա­ցող­ներն այն­քան էլ շատ չէին, բայց յու­րա­քան­չյուրն էլ ինչ-որ տեղ հա­ճույ­քով էր մտա­ծում դրա մա­սին։ Մեկն էլ կար, դա էլ էր քիչ հա­մա­րում, ա­սում էր հինգ հա­րյու­րի ե­ղածն ինչ է, մարդ, չէ, չէ, գո­նե մի հա­զար տա­րի պար­տա­դիր պի­տի ապ­րի։

Պետ­րո­սյան Աս­ծա­տուրն էլ էր հա­վա­տում։ Նրա կար­ծի­քով զար­մա­նա­լի ու տա­րօ­րի­նակ ո­չինչ էլ չկար, ե­թե, օ­րի­նա­կի հա­մար, խա­ղա­ղու­թյուն լի­նի, յոթ հա­րյուր, ութ հա­րյուր տա­րի հան­գիստ կա­րե­լի է ծա­լել, դնել գր­պա­նը, հա­զարն էլ... ա­սում էր ա­մեն ինչ էլ մար­դուց է...
Բայց մի օր տնե­րից մե­կում ո­րո­տաց թի­վանգ­նե­րից մե­կը։ Ան­հաս­կա­նա­լի, ան­ժա­մա­նակ, չպատ­ճա­ռա­բան­ված ու ա­նա­ռիթ։ Ա­շու­նը նոր-նոր էր ժա­մա­նել, և ա­մեն ինչ այն­քա՛ն գե­ղե­ցիկ էր, այն­քա՛ն գե­ղե­ցիկ էր։ Փո­ղոցն ի վեր բարձ­րա­ցող գույ­ներ էին։ Գու­նա­վոր էր նաև մարդ­կանց տրա­մադ­րու­թյու­նը։ Բայց ո­րո­տաց թի­վան­գը։ Ին­չու՞... մի՞­թե... ո՞վ... չէ, ա­մեն ինչ պա­տա­հա­կան էր։ Թի­վան­գը պա­տա­հա­կա­նո­րեն հայ­տն­վել էր դպ­րո­ցից նոր տուն ե­կած ե­րե­խա­յի ձեռ­քին... նա էլ եղ­բո­րը վա­խեց­նե­լու հա­մար մա­տը պա­տա­հա­կա­նո­րեն դրել էր ձգա­նին ու... փո­ղոցն ի վեր բարձ­րա­ցող գույ­նե­րը դար­ձել էին մե­կը... միայն կար­միր... թանձր կար­միր... առ­վակ... գետ... ծով... խեղ­դող, ոչն­չաց­նող...
Եվ քա­ղա­քում սկ­վե­ցին հրա­ցան­նե­րի ձեր­բա­կա­լու­թյուն­նե­րը։ Հա­վա­քում էին տաս­նյակ­նե­րով, հա­րյուր­նե­րով։ Գի­շե­րը։ Ցե­րե­կը։ Դի­մադ­րո­ղին հրա­ցա­նի հետ էլ տա­նում էին։ Թվում էր՝ դա­տարկ­վեց քա­ղա­քը, բայց գի­շեր­նե­րը մի խուլ, կծու, վա­խեց­նող ոռ­նոց գա­լիս նս­տում էր դար­պաս­նե­րի ա­ռաջ, ծե­ծում պա­տու­հան­նե­րը։ Քա­ղա­քը դար­ձել էր կա­տա­ղած շուն ու չէր հան­գս­տա­նում։ Աք­լոր­ներն ան­գամ չէին ա­վե­տում լու­սա­բա­ցը։
Պետ­րո­սյան Աս­ծա­տուրն էր, որ հա­մա­րյա չէր փոխ­վել։ Ա­մեն օր է­լի գա­րի էր շաղ տա­լիս հա­վե­րի ա­ռաջ ու շա­րու­նա­կում էր կի­սատ թո­ղած պատ­մու­թյուն­նե­րը մար­դա­կեր պա­տե­րազ­մի մա­սին։ Պատ­մում էր, ե­թե ան­գամ կող­քին ոչ մե­կը չէր լի­նում։ Պատ­մում էր իր հա­մար՝ կար­ծես վա­խե­նա­լով մի օր մո­ռա­նալ ման­րա­մաս­ներն ու կարևոր պատ­կեր­նե­րը։ Եվ մեզ թվում էր Պետ­րո­սյան Աս­ծա­տու­րի խել­քը գլ­խին հրա­ժեշտ է տվել, գի­շե­րը ե­ղել է, բայց երբ լույ­սը բաց­վել է, թո­ղել-հե­ռա­ցել է ան­վե­րա­դարձ։ Եվ պա­տե­րազ­մի վե­տե­րան, խա­ղա­ղու­թյան պա­հա­պան Աս­ծա­տու­րը մնա­ցել է ա­ռանց խել­քի, մե­նակ, միշտ դար­պա­սի ա­ռաջ նս­տած... ա­սես վա­ղուց ա­մե­նա­քի­չը մի հինգ հա­րյուր տա­րե­կան...
Ես զգում էի, որ մի բան այն չէ, որ քա­ղա­քը և՜ իմն է, և՜ ի­մը չէ, որ ան­ծա­նոթ, ցուրտ, ան­հաս­կա­նա­լի մի ուր­վա­կան ա­մե­նուր հետևում է մեզ, որ մենք զրկ­վել ենք օր­վա ցան­կա­ցած պա­հի մի թա­ղա­մա­սից մյու­սը գնա­լու ի­րա­վուն­քից, որ մեր ցան­կու­թյուն­նե­րը դար­ձել էին զա­ռա­մյալ ծե­րու­նի­ներ... իսկ Պետ­րո­սյան Աս­ծա­տուրն ամ­բողջ օր­վա ըն­թաց­քում սկ­սել էր ըն­դա­մե­նը մի քա­նի բառ օգ­տա­գոր­ծել.

-Մար­դիկ պա­տառ-պա­տառ են ա­րել, լա­փել են խա­ղա­ղու­թյու­նը... մա­հը մե՛ծ-մե՛ծ քայ­լե­րով մո­տե­նում է մեր քա­ղա­քին...
Ոչ մեկն, ի­հար­կե, լուրջ չըն­դու­նեց նրա ա­սա­ծը, բայց քա­ղա­քում սկ­սե­ցին հա­ճա­խա­կի վի­ճել ի­րար հետ, ա­մեն մի ձեռ­նա­մարտ էլ ա­վարտ­վում էր դա­նա­կա­հա­րու­թյամբ։ Թշ­նա­մա­ցան հարևան­նե­րը, ան­գամ՝ ե­րե­խա­նե­րը։ Ա­մեն ինչ մի տե­սակ ան­կազ­մա­կերպ էր, տա­րե­րա­յին, հան­կար­ծա­կի։ Տա­րիքն ա­ռած մար­դիկ դար­ձան ա­վե­լորդ։ Ե­րի­տա­սարդ­նե­րը ձեռ էին առ­նում նրանց, ծի­ծա­ղում ա­մեն ար­տա­հայ­տու­թյան վրա։ Աղ­մուկ-ա­ղա­ղա­կի կի­զա­կե­տում սկ­սե­ցին երևալ նաև կա­նայք։ Սկզ­բում՝ ըն­դա­մե­նը մի քա­նի­սը, մեկ-եր­կու հո­գի, հե­տո ա­վե­լի շատ, ա­վե­լի ու ա­վե­լի շատ, տղա­մարդ­կան­ցից դա­ժան, գի­շա­տիչ, վայ­րե­նի, զին­ված ա­նեծ­քով, դա­նակ­նե­րով ու մա­հակ­նե­րով... մեկ-մեկ գոր­ծի էին դր­վում նաև բա­հեր, կա­ցին­ներ ու ծանր մուր­ճեր... Հե­տո էլ այդ փոք­րիկ, եր­բեմ­նի շեն ու ծաղ­կուն բնա­կա­վայ­րը բա­ժան­վեց փո­ղոց­նե­րի, թա­ղա­մա­սե­րի ու բա­կե­րի, և մութն ընկ­նե­լուց հե­տո քա­ղաքն ամ­բող­ջու­թյամբ դա­տարկ­վում էր, մար­դիկ մինչև մութն ընկ­նելն ա­ճա­պա­րում էին տուն, իսկ ու­շա­ցած­նե­րը ստիպ­ված գի­շե­րում էին այն­տեղ, որ­տեղ մնա­ցել էին։ Մեկն ա­սում էր ժա­մա­նա­կը կանգ էր ա­ռել քա­ղա­քի պա­տե­րի տակ, մյուսն էլ՝ ընդ­հա­կա­ռա­կը, հա­մոզ­ված էր, որ այդ ժա­մա­նակ կոչ­վածն ա­վե­լի ու ա­վե­լի ա­րագ է կա­տա­րում իր ա­ռա­քե­լու­թյու­նը, այ­սինքն՝ այդ քա­ղաքն էր, որ չէր կա­րո­ղա­նում հաս­նել ժա­մա­նա­կի ետևից... և, թվում էր, ան­վերջ էր այդ ա­մե­նը։ Յու­րա­քան­չյու­րը հա­մոզ­ված էր, որ հաղ­թո­ղը հենց ինքն է, և միայն ինքն ի­րա­վունք ու­ներ ար­ձա­կել հրա­ման­ներ ու կա­յաց­նել ո­րո­շում­ներ, որ մինչև ին­քը չհաս­տա­տեր իր իշ­խա­նու­թյու­նը, խա­ղա­ղու­թյու­նը եր­բեք չի վե­րա­դառ­նա­լու քա­ղաք, և քա­ղաքն օ­րե­ցօր դա­տարկ­վե­լու է, հայ­տն­վե­լու է Երկ­նա­յի­նի ա­նեծ­քի տակ, վե­րա­նա­լու է աշ­խար­հի ե­րե­սից...

Բայց օ­րե­րից մի օր, ի­րիկ­նա­ժա­մին, երբ իս­կա­կան մար­տա­դաշ­տի էր վե­րած­վել քա­ղա­քի թա­ղա­մա­սե­րից մե­կը, ո­րո­տաց հա­նե­լու­կա­յին, ա­ռեղծ­վա­ծա­յին, նո­րա­հայտ մի թի­վանգ։ Ինչ խոսք, մինչ այդ շատ հրա­ցան­ներ էին վս­տահ ազ­դա­րա­րել ի­րենց գո­յու­թյան մա­սին և այդ­պես հաս­տատ­վել մեզ մոտ, բայց ու­րիշ կրա­կոց էր ի­րիկ­նա­ժա­մի այդ կրա­կո­ցը, բո­լո­րից տար­բեր­վող, ինք­նավս­տահ, հրա­նո­թի նման, սաս­տող, զգու­շաց­նող, նաև՝ ե­զա­կի... բայց ինչ­պե՞ս... չէ՞ որ բո­լոր հրա­ցան­նե­րը ձեր­բա­կալ­ված էին և դրան­ցից ոչ մե­կը, ինչ­քան հայտ­նի էր, չէր վե­րա­դար­ձել կա­լա­նա­վայ­րից։ Մար­դիկ դեռ չէին հասց­րել այս հար­ցե­րի դեմն առ­նել, թի­վան­գը դղր­դաց երկ­րորդ ան­գամ, հե­տո՝ եր­րորդ... քա­ղա­քը ծն­կի ի­ջավ...
Միայն տա­րի­ներ հե­տո հայրս կր­կին ներ­կա­յաց­րեց իր կար­ծի­քը՝ ա­սե­լով, որ ին­քը եր­բեք էլ չի կաս­կա­ծել, որ էդ Աս­ծա­տու­րը ֆրոն­տից հե­տը ինչ-որ բան բե­րած կլի­ներ։ Եվ, բան է, ե­թե բե­րած չլի­ներ, մեր բնա­կա­վայրն, իս­կա­պես, վա­ղուց կլի­ներ ջրի տակ... թե­պետ մեր կող­մե­րում ո՜չ ծով կար, ո՜չ էլ գո­նե մի կար­գին, ջրա­ռատ գետ...

Հետգ­րու­թյուն

Իմ այս պատ­մու­թյու­նը ֆրոն­տա­վիկ Պետ­րո­սյան Աս­ծա­տու­րի հրա­ցա­նի փր­կած քա­ղա­քի մա­սին է, այն­տեղ ապ­րող­նե­րի մա­սին, ով­քեր հա­ճախ ո­չինչ չէին հաս­կա­նում ի­րենց կող­քին տե­ղի ու­նե­ցող ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րից ու գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րից։ Նրանք, թվում է, և՜ այդ ա­մե­նի ու­ղիղ կենտ­րո­նում էին, և՜ այդ ա­մե­նից բա­վա­կա­նին հե­ռու, աշ­խար­հից ու ժա­մա­նա­կից ան­տե­ղյակ, պատ­մու­թյան կա­տա­ղի ըն­թաց­քից դուրս, գու­ցե նաև ու­շա­ցած...