ՄՏԱԾԵԼՈՒ ՄԵՆԱՇՆՈՐՀԸ… ՆԱԵՎ` ԱՇԽԱՐՀԻ ԱՄԵՆԱՁԱՆՁՐԱԼԻ ՄԱՐԴԸ
Նորեկ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
Ամբոխ… նաև՝ բազմություն, իբր՝ ժողովուրդ, պատկերացնո՞ւմ եք, ժողովրդական լայն զանգված… ինչո՞ւ չէ՝ խառնամբոխ, գուցե ավելի ճիշտ՝ խաժամուժ, մեկ-մեկ էլ ՝ անկազմակերպ բազմություն… պատրաստ ջարդելու, ավերելու, քանդելու, ոչնչացնելու, բնականաբար, այդքանն առանց մտածելու… Ուզում եմ ասել, կարելի է ձևակերպել նաև այսպես՝ բանականությունը ինչ-որ տեղ մոռացած, իրարից ոչնչով չտարբերվող, անընդհատ ինչ-որ մեկի հրամանին սպասող արարածների կուտակում… աջ դարձ, ձախ դարձ, տեղում քայլով մա՛րշ… ՙհետդարձ՚-ը չի աշխատում… դա այդ կուտակումների հետ ոչ մի կապ չունի… Հա, մի անչափ կարևոր դիտարկում ևս. հազարավոր մարդկանց այդ շինությունն ամբողջությամբ զուրկ է ընտրելու շնորհներից… օրինակի համար եմ ասում, ընտրությունները կարող են արագորեն կործանել այդ կուռ, համարյա կատարելության հասցված շարքերը…
Էլի չասեք՝ բան ասեք, բան հասկանանք… Հոգնել ու ձանձրացել եմ լսելուց՝ ժողովուրդը չի սխալվում։ Մի տեսակ շատ միամիտ ու մի քիչ էլ ծիծաղելի է հնչում… լո՞ւրջ, չե՞ք մտածում, որ այդ չսխալվող ժողովուրդը հաճախ է տանուլ տալիս պատերազմները, քարուքանդ անում երկիրը, թագադրում ամենաթույլին ու անարժանին, որ այդ չսխալվողի երեսից են վերանում երկրները… թաքցնելու բան չկա, ես այդ չսխալվողի հետ գործ չունեմ, եթե ավելի անկեղծ, ես նրանից այնքան էլ գոհ չեմ…
Եվ այդ ամենի կողքին` միշտ էլ հազար անգամ կրկնված, պիտանելիության ժամկետը վաղուց, շա՛տ վաղուց սպառած, մի քանի բառը՝ ժողովուրդը մեղավոր չէ… բան չունեմ ասելու, կարող եմ հավատալ էլ, ավելին՝ փորձել նույնիսկ հաստատել, որ այդ առումով երկու կարծիք լինել չի կարող, որ ինչ-որ բանում ժողովրդին մեղադրելը սեփական մեղքից հրաժարվել է նշանակում, սխալը չընդունել։
Ժողովուրդը մեղավո՞ր… չէ մի՛… Էս ո՞ւր ենք հասել, եղբայր, էս ի՞նչ բանի ենք։ Բայց, ճիշտը որ խոսելու լինենք, մի քիչ, կարծես, մոլորվել եմ, մեկ-մեկ ժողովրդին ամբոխից չեմ տարբերում, նաև հակառակը՝ ամբոխին նմանեցնում եմ ժողովրդին։ Սա, իհարկե, ամենևին էլ լավ բան չէ, բայց ինքս ինձ կեղծել չեմ կարող։ Կարելի է, չէ՞, օրինակի համար, ասել՝ ժողովուրդը որտե՛ղ, ամբոխը՝ որտեղ… կամ էլ՝ ժողովուրդը երբեք չի կարող վերածվել ամբոխի… անշուշտ, բայց մի տեսակ ազնիվ չէր լինի, սուտի մի պատկեր կստացվեր, ո՞նց ասեմ, այդ ժողովուրդն ինքն էլ չէր հավատա նման վերլուծություն- բացատրությունների…
Հետո էլ՝ ժողովրդավարությո՛ւն… Մի՞թե հրաշալի չէ… ոչ մի փակ դուռ ու լուսամուտ, ինքնուրույն ոչ մի որոշում, բոլորը` մեկի, մեկը` բոլորի համար, անհատը հավատարիմ ծառան է ժողովրդի, պատմության գիրկն են անցել իշխելու դաժան ու կործանարար ժամանակները, անհատի պաշտամունքը… վերջ թալանին… իշխանավորի անհավատալի շքեղ կենցաղին… վատ ժողովուրդ չկա, բոլոր ժողովուրդները բարեկամներ են, թշնամանքը կործանում է աշխարհը… Իսկապես, վատ չէ։ Կեցցե՛… ո՞վ, բնականաբար, ժողովուրդը։ Մի՞թե կա մեկը, որ կասկածում է…
Փրկչին խաչելն էր, չէ՞, ճիշտ… Մարդիկ հարցրին, չէ՞, ժողովրդից, մարդիկ ինքնուրույն որոշում չկայացրին, չէ՞, էլի ժողովուրդը որոշեց, չէ՞… ուրիշ էլ ո՞վ… Չասեք, այնտեղ ժողովուրդ չկար, այնտեղ ամբոխն էր, ասենք էլ, հավատացող չի լինելու: Մեկն էլ ինքն իրեն իրավունք է վերապահելու ծիծաղել, իսկ ժողովուրդը որտե՞ղ էր… կարո՞ղ եք ասել, ժողովուրդը ինչով էր զբաղված… անցել էր գետնի տա՞կ… ինքնասպա՞ն էր եղել…
Փրկեցին, չէ՞, հազար մարդու գլուխ կերածին… կարծո՞ւմ եք` ինչ-որ բան փոխվե՞լ է հարյուրամյակների ընթացքում, ոչինչ էլ առաջվա նման չէ՞… դա առաջին և վերջին սխա՞լն էր… վերջապես, ի՞նչ եք ուզում այս խեղճ ու կրակ ժողովրդից… ո՞վ է ձեզ այդ իրավունքը շնորհել…
Մեկն էլ, պատկերացնո՞ւմ եք, ասում է արդեն քանի տարի փնտրում եմ, բայց ժողովրդին չեմ գտնում… ո՜չ ծովում, ո՜չ ցամաքում, ո՜չ էլ նույնիսկ երկնքում… ոչ մի տեղ… Հնարավոր է գողացել են կամ մեկն ուղղակի իր հետ ինչ-որ տեղ է տարել ու կորցրել վերադարձի ճանապարհը… Ճիշտ է, նման բան դժվար է պատկերացնել, բայց տեսականորեն հնարավոր է… Իսկ եթե տեսականորեն հնարավոր է, ուրեմն… լավ, եզրակացությունը թողնում եմ ձեզ…
Կարծում եմ, չեք հակաճառի, եթե ասեմ, որ Ուլյանով Վլադիմիրն էլ էր գժվում ժողովրդի համար, հայր Ստալինի մասին էլ չեմ ուզում խոսել, ամեն ինչ՝ հանուն ժողովրդի, հանուն այդ ժողովրդի պայծառ ապագայի: Դե, Հիտլերն էլ, գիտենք, նույնիսկ մի քանի ժամ չէր կարող առանց իր չքնաղ ու իմաստուն արիականի: Կարծում եմ, ավելորդ է ասել, որ ժողովուրդն էլ նրանց համար էր հոգի տալիս, որ նրանց համար էր ապրում… հանուն նրանց հրաժարվում անգամ երկնայինից… հաճախ չիմանալով` որտեղ են տանում իրեն…
Ո՞վ էր որոշումներ կայացնողը… հրամաններ արձակողը… առաջնորդողը… մոլորեցնողը… և ո՛վ է պատվանդանին… եթե հիշողության հետ կապված խնդիրներ ունեք, կարող եմ ասել՝ մեկը, միշտ մեկը, բոլոր ժամանակների միակը, եզակին… մնացածը, ինչպես ասում են, կարևոր չէ… մնացածը պատմության էջերից դուրս է… լուսանցքներում փնտրելը՝ անիմաստ…
Պատմությունը զուրկ է հանուրին սիրելու շնորհներից։ Ուզում եմ ասել՝ պատմության հենասյունը բոլոր ժամանակներում էլ եղել է անհատը, մնացածին իր հետևից տանողը…
Այսքանից հետո, կարծում եմ, կարելի է առանց երկար-բարակ մտածելու եզրակացնել, որ պարտվողն էլ, հաղթողն էլ առաջնորդն է, այդ առեղծվածային եզակին… ժխտելն ուղղակի խոխայություն է։ Այլ կարծի՞ք։ Չկա։ Թեման փակված է։
Մնում է մտածել, օրինակի համար, մտածելու մենաշնորհը երբեք, գոնե մի անգամ չտալ ուրիշի։ Չեմ թաքցնում, դժվար է, բայց փորձելը չէր խանգարի։ Հետո էլ, ի՞նչ վատ բան կա մտածելու մեջ, չեմ ուզում ասել՝ վիրավորական։ Հաստատ, շատ բան կարող է փոխվել, անասելի, աներևակայելի շատ։ Միայն այդ դեպքում ողբերգական ոչինչ տեղի չի ունենա, եթե առաջնորդը համարձակվի հրաժարվել ամբոխից, ուզում էի ասել՝ ժողովրդից… Այնպես որ, փրկությունն էլ, երկրի սահմանների անառիկությունն էլ, ցավի հերն անիծելն էլ միայն ու միայն մտածելու մեջ է։
Ես, հաստատ, փորձելու եմ, լուրջ բան եմ ասում, չեմ հրաժարվելու իմ այդ մենաշնորհից։ Բան չունեմ ասելու, սկզբում մի քիչ դժվար է լինելու, խանգարողներ էլ, բնականաբար, կգտնվեն, բայց ամբոխից հեռանալու եմ, իսկ, բան է, եթե հաջողվի առանց պարտադրանքի ու համոզելու մի քանիսին էլ հետս տանել, հաշվեք գործի կեսն արդեն արված է։
Պապս ասում էր՝ մտածող մարդուց ձանձրալի ու անտանելին էլի միայն մտածող մարդն է, բայց նրանից եկած օգուտը, միանշանակ, ավելի շատ է, քան վնասը։
Չեմ համարձակվում մտածել, որ պապիս ասածի մեջ սխալ բան կար, որ պապս աշխարհի գործերից ոչինչ չէր հասկանում, ավելին՝ ինձ ամենևին էլ չի մտահոգում, եթե վաղը մեկն էլ` ինձ մատնացույց անելով, քրքջա.
-Ահա, ահա, ահա նա, աշխարհի ամենաձանձրալի մարդը…