ԻՄԸ
Նորեկ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
Չգիտեմ։ Անելիքս։ Ասելիքս։ Բայց, դե, այսպես շվար, շփոթ կանգնելն էլ մի բան չէ։ Գուցե շատ խոսելո՞ւց է։ Ու հոգնե՞լ եմ։ Ասում են՝ լինում է նման բան։ Ուզում եմ ասել՝ միշտ մի տեղ կանգնում-մնում ես։ Ոչ՝ առաջ, ոչ՝ ետ։ Դադար: Հնարավոր է՝ մե՛ծ… մռնչում ես… գիժ է… չէ՝ մահացել-գնացել ես, չկաս, գոյություն չունես։ Վերջ։ Ավարտ։ Ընդամենը այդքան բան, այն էլ՝ անհավատալի։ Գոնե մի եկող լիներ։ Նրանցից մեկը։ Որ առաջ այնպես առատ գալիս էին… թեպետ սպասող էլ չկա… Հիշո՞ւմ եք, ցուցակներ, հյուրանոցներ, առանձնատներ… երկրում նեղվածք էր, հազիվ էինք տեղավորվում… լա՛վ էր, շա՛տ լավ էր… հեքիաթային… Բոլորն ուզում էին տեսնել մեզ… կանգնել մեր կողքին և մեր լուսանկարները տեղադրել հայտնի ու անհայտ թերթերի ու ամսագրերի առաջին էջերին… գունավոր, մեծադիր… ժամանակակից… Իսկապես լավ էր…
Մի տարիքն առած ընկեր ունեի, դժգոհը միայն նա էր, ասում էր՝ ի՞նչ է, բան ու գործ չունեն, որ էսքան գալիս են… Հասկացանք, տոն է, շնորհավորելը՝ համարյա պարտադիր, բայց էսքա՞ն…
Բոլորի խոսքին չէ, որ հավատում էինք… Բայց, դե՛, եկողին էլ չէինք ասելու տեղ չունենք կամ՝ ինչո՞ւ եք եկել։ Չէր ստացվի… կարևորը մենակ չէինք։
Իմ այդ տարիքն առած ընկերոջը, գիտե՞ք, ամենաշատն ինչն էր զարմացնում, էդ եկողների կուրծքը զարդարող մեդալներն ու շքանշանները։ Շատ։ Շա՛տ-շատ։ Օրինակի համար, եթե փորձեին մի մեդալ էլ կախեին դրանց կողքին, հաստատ, տեղ չէին գտնի։ Պատկերացնո՞ւմ եք, ընդամենը մի փոքրիկ ազատ, անմեդալ տեղ։ Լա՛վ էլ զրնգում էին, երբ մեր այդ հերոսները շարժում էին ոտքը կամ ձեռքը։ Բա՛ ոնց, եղբայր: Մեդալը հանաք բան չէ՝ անցած դժվարին ու բարդ ճանապարհի վկան, մի քանի կիլոմետրից երևում է։ Բայց մի անգամ էլ եմ ասում՝ վատ չէր։ Կարգին ուրախանում էինք, կարևորվում, մեզ լավ զգում, տան եղած-չեղածը դնում սեղանին։ Հանկարծ դժգոհ հեռացող չլինի։ Անթույլատրելի բան է, մեզ՝ ոչ սազական, էն էլ՝ նման օրը։
Չէ, չեմ ուզում ասել, որ հիմա մեզ շնորհավորող չկա։ Հիմա էլ կան նման մարդիկ, մեր կողքին կանգնող, մեզանով հպարտացող ու հիացող, նույնիսկ մեզ հերոս համարող, մի ժամանակ թշնամու առաջ երկրի դարպասները գոց պահող, բայց…
Լավ։ Կարծում եմ, գոնե մի օր կարելի է իրար չմեղադրել, դասերով ու խորհուրդներով չհոգնեցնել։ Երկիրը չբաժանել նախկինների ու նորերի միջև։ Հին Հայաստան, և… նո՛ր… Հետո՞…Գո՞ւցե ամենանորը, չէ՝ նորագույնը… Չասե՞մ, որ ես նման մեկնություններից ոչինչ չեմ հասկանում, որ դա իմ բանականության ու մտածումի տարածքներից դուրս է։ Իմ ունեցած երկիրը մեկն է, չբաժանվող, ամբողջ, միայն մեկին կամ մի քանիսին չպատկանող։
Կարծեմ, 92-ին էր, պատրաստվում էինք մեր կորցրած գյուղերն ու քաղաքները վերադարձնել, և տղերքից մեկը, հենց խրամատում, ընդամենը մի քանի բառ դրեց իրար կողքի՝ մինչև մահը չսիրենք այնքան, ինչքան՝ կյանքը, չենք կարողանալու հաղթել…
Չէի հասկանում, ավելի ճիշտ, հասկանում էի, բայց չէի ուզում համաձայնվել։ Ինչպե՛ս… մահը սիրել… չէ մի՛… հնարավոր բան չէ… ոնց որ ճիշտ չէր զինվոր ախպերս… ոնց որ մի քիչ, շատ չէ, մի քիչ չափն անցնում էր… Մեկն էլ ասում էր, չէ՞, զարկվողը դավաճան է… երևի նրան էլ չէին հասկանում…
Եվ դա հին Հայաստանում էր… Երկիրն ուներ միայն զինվոր և ոգի… Երբ Քարինտակ գյուղի ծայրին կուչ եկած տունը ժամերով կռիվ տվեց ու մնաց անառիկ։ Իսկ տանը ընդամենը մի ջահել կին էր ու մի անչափահաս տղեկ, մայր ու որդի… ժամերով թշնամու դեմ… մեն-մենակ…
Երբ արդեն հանձնված Չլդրան գյուղում ծերունին մենակ մի քանի ժամ պաշտպանեց իր օջախը, և թշնամին` չկարողանալով գրավել այն, մատնեց կրակի… Մարդը չէր լքել հիվանդ կնոջը… Դա էլի հին Հայաստանում էր…
Երբ հրամանատարն ամեն ինչ անում է, որպեսզի առաջին գիծ զինամթերք հասցրած 14 տարեկան տղեկը ծնողների հետ հեռանա վտանգված գյուղից և այդ 14 տարեկան տղամարդը չի հեռանում…
Երբ մարդիկ դեռ պատերազմը չավարտված, օրեր առաջ ազատագրված գյուղում, ավերակներից քար-քար, ծվեն-ծվեն, բուռ-բուռ բարձրացնում էին քարուքանդ տունը…
Էլի մեր այդ հին Հայաստանում…
Երբ հազար անգամ զարկված ու հարություն առած հրամանատարը մարտադաշտում զինվորից առաջ էր…
Երբ թիկունքն առաջին գիծ էր…
Երբ Շուշիի որբանոցում մեծացածը, չորսին թողած, մեկնում էր ճակատ ու… չէր կարող վերադառնալ… Չորս որբ… առանց որբանոցի…ո՞վ է ի վիճակի գեղեցիկ պատմություններ հորինել:
…Երեք եղբայր… հայր ու որդի… մի ամբողջ ընտանիք… էլի՞…
Արցախի Հանրապետություն… էլի այդ հին Հայաստանում…
Կարո՞ղ ես հրաժարվել…
Ունեցածից… երեսուն տարվա արարումից… ամեն օրվա մեջ՝ չարչարանք, ցավ, խիզախում… արցունքոտ հաց… արժանապատվություն… որձ
Ապրո՛ղը… Խենթերի ժամանակը չի ավարտվում կամ՝ խենթերը երբեք չեն ուշանում… Չե՞ք զգում նրանց տաք, մռնչոց-շնչառությունը, չե՞ք լսում անընդհատ մոտեցող կրակ ոտնաձայնը… դասագրքերից դուրս, խղճուկ օրենքներից ու որոշումներից անդին… մահվան հերն անիծած… մենակ ու միասին… չվարժեցվող…
Զինվո՛ր… առյուծն էլ առյուծ է… Իսկ Շուշիի գերեզմանաքարերին խենթերի պատմությունն է… նաև հեռուներից եկած… 20-րդ դարասկզբին քաղաքը մուսուլմաններից պաշտպանող… ուսյալ, աշխարհի գործերը մեկնող, դժբախտությունների համար ուրիշներին չմեղադրող…
-Եղբայր, զինվորի նախկինը ո՞րն է… թող խելոք մեկը բացատրի, իմանանք…
Իսկ երկիրը վերքածածկ է… մի ծունկը՝ գետնին: Ինքն իր մեջ՝ չտեղավորվող: Հայացքը՝ կորցրածին…
Կարոտը՝ թոնրահացի թանձր բույր, պապենական տան հոտ, տատիկների գույն-գույն շալի ջերմություն… Դիմանալը՝ վերադարձի խորհուրդ…
ԿԱՄ:
Միտքս՝ պտղավորվելու պատրաստ:
Շնորհավորեք: Առանց երկմտելու: Եվ անհասկանալի հպարտությունից չենք խոսում, արած-թողածից էլ: Ուղղակի՝ մերոնցով: Մենք ու մենք: Զարկվածների հետ: Դա է ճիշտը: Ով էլ բարեհաճի ժամանել, ուրախ կլինենք: Ճիշտ է, էն առաջվա ցնծությունը չի լինի, բայց… մեր տրամադրությանն ու մտածածին հարիր: Հնի ու նորի խաչմերուկում…
Եվ ոչի՞նչ, որ ինչ-որ տեղ, ինչ-որ բան մնացել է կիսատ… Շարունակող էլ չի լինելու: Հիշու՞մ եք, հունձքն առատ է, մշակը՝ պակաս… Էլի… վաղն էլ… Գիտե՞ք, չէ՞, Ավան Հարյուրապետի Ամրոցը Շուշիում է… Զորքն էլ՝ 6900… Դա 1700-ականի սկզբին… Պինդ-պինդ, բարձր-բարձր պարիսպներին էլ՝ մանկությունս… Ձեն հանեք… Զինվորի նախկինը ո՞րն է…
Հավատաք-չհավատաք, ընդունեք-չընդունեք ես հին Հայաստանից եմ գալիս… Շուշիից… Մի՞թե իրավունք չունեմ հպարտանալու…