ՇՈՒՇԻՆ
Ասեմ, աշխարհը հազար անգամ էլ փոխվի, մեկ է, մի օր վերադառնալու եմ։ Չեմ կատակում։ Ինչ էլ լինի, Տիրոջ ձեռքը բռնած գնալու եմ տուն։ Չասեք միամիտ ու զգացմունքային բաներ է ասում մարդը, գժվել է ու կորցրել վերահսկողությունը բառերի հանդեպ։ Կրկնում եմ, վերադառնալու եմ և՝ վերջ։ Բացատրություններն ու մեկնաբանություններն էլ լրիվ ավելորդ են, ուղղակի՝ շատախոսություն։ Շեղում։ Մի բան էլ ասեմ, չզարմանաք, թուրքն էլ գիտի, որ վերադառնալու եմ։ Գիտե՞ք ինչու։ Որովհետև դա իմ քաղաքն է, Երկնայինից շնորհված իմ տեղը, իմ բարձունքը, իմ Տապանը…
Այնտեղ ամեն ինչ իմ կառուցածն էր, ամեն-ամեն ինչ… տները, դարպասները, փողոցները, եկեղեցիները… պարիսպները… Եթե կուզեք՝ եղած-չեղած մի քանի մզկիթի պատերն էլ եմ ես շարել… պարսկական… ի՜նչ ադրբեջան, ի՜նչ բան, ծիծաղելի է… ինչքան էլ ամերիկաներից ու եվրոպաներից հավաքեն բերեն` իբր միջազգային տարբեր կազմակերպությունների ներկայացուցիչների, լրագրողների և այլ բաշիբոզուկների, բան չի փոխվելու… Ինչքան էլ փնտրեն, չեն գտնելու ոչինչ… և մեկը դրանց չի հարցնելու, լավ, ենթադրենք այս քաղաքում ապրել են ձեր նախնիները, բա որտե՞ղ են թաղված այդ քաղաքակիրթ վայրենիները… ցույց տվեք դրանց գերեզմանաքարերը, դրանց… հերն էլ անիծած… Ինչի՞ մասին եմ խոսում, ում հետ ինչ եմ քննարկում… Եկել մեր շինած տներում ապրել են, մեր շինած փողոցներում քայլել, մեր ունեցածը ավերել-թալանել… Ահա ամբողջ պատմությունը, այն էլ՝ ընդամենը մի քանի տարվա։ Հարյուր տարին շատ-շատ է, ութսունն էլ, յոթանասունն էլ… Եվ դրանք կրկին իմ քաղաքում են… հաստատ՝ վախեցած, ամեն օր հեռանալու պատրաստ… Միայն ասկյար… բնակվելու տրամաբանությունից դուրս… Երկու տարի և՝ դատարկ ու ամայի փողոցներ… տուրիստական կարճատև արշավներ… Տափաստանի արևից պլթպլթացող գլուխները Իսահակի աղբյուրի ցուրտ ջրերի տակ թարմացնողներ…
Հայրս կասեր` ես ձեր էդ փնթի… Գուշակեցի՞ք, չէ՞, շարունակությունը… Չասե՞ր… Դուք չեք ասո՞ւմ… Դուք դրանց հետ հեռվից-հեռու ո՞նց եք խոսում… Դրանք ուրիշ ինչի՞ են արժանի…Միջազգային կազմակերպություննե՛ր… մարդու իրավունքներ… աշխարհ… Չասե՞մ՝ թքած… ինձ համար՝ եղած-չեղած……Իմ այդ քաղաքում, ինչքան հիշում եմ, երբեք խաղաղություն չի եղել, դրա համար էլ, երբ կողքիս խոսում են խաղաղությունից, ոչինչ չեմ հասկանում, բայց և ամաչում էլ եմ հարցնել, թե ինչ է դա, ինչ գույն ու ձև ունի, տխո՞ւր է, թե՞ ուրախ… ահե՞լ է, թե՞ ջահել… Վերջապես՝ դա ո՞ւմ հորինածն է, և ո՞վ է այդ անտերի տերը…
Մի յուրահատուկ բան էլ կար իմ այդ քաղաքում. համարյա բոլորը զենք ունեին, որսորդական հրացանից սկսած, Նիկոլայի ժամանակների մոսիններով ու մաուզերներով դուրս եկած։ Կարևորը՝ դրանցից մեր տանն էլ կար։ Եվ չկար մեկը, որ չիմանար այդ զինվածության մասին։ Ես, օրինակի համար, իմ երեխա տեղով գիտեի, որ մեր հարևան թուրքը երկու հրացան ուներ, մյուսը՝ մեկը, փողոցի ծայրին ապրողը՝ երեքը։ Բայց, պատկերացնո՞ւմ եք, ոչ մեկը, ոչ մի տեղ, ոչ մեկի ներկայությամբ չէր խոսում դրա մասին, և օրենքի պահապաններն էլ ցույց էին տալիս, որ ոչինչ չգիտեն, որ նման բան հնարավոր չէ անգամ պատկերացնել։ Այսինքն՝ Սովետմիությունը որտե՜ղ, թիվանգը որտե՜ղ…
Եվ այն տարիներին ինձ թվում էր՝ աշխարհի բոլոր քաղաքներում էլ այդպես է, որ առանց զենքի ուղղակի հնարավոր չէ` չնայած այդ զենքը հազվադեպ էր օգտագործվում, այն էլ՝ միայն սարերում ու ձորերում, դրանով ոչ մեկը ոչ մեկի վրա չէր գնում։ Տարիքն առած մարդիկ էլ բացատրում էին, որ եթե, օրինակի համար, մեկն ունենար, մեկը՝ չէ, ապա այդ հրացաններով սպանությունները թիվ ու հաշիվ չէին ունենա…
Վերադառնալու եմ… Կարևորը հավատալն է։ Որոշողը նա է։ Կուզի՝ կտանի ուր ուզում ես, չի ուզի՝ տեղից շարժողը չես, ինչքան էլ քեզ չարչարի ցանկությունդ, քեզ օր ու գիշեր չտա կորցրածդ…
…Մեր յուրաքանչյուր բախում թուրքի հետ հայրենական պատերազմ էր, թեպետ ուրիշի համար իմ այս ասածը ծիծաղելի ու անհասկանալի մի հորինվածք է, մի սուտ։ Ես պարզապես, որպես Երկիր մոլորակի բնակիչ, իմ պարտքն եմ համարում նախազգուշացնել, ասել, որ սա միայն իմ պատերազմը չէ, որ Երկիր մոլորակի պահպանությունն ու պաշտպանությունը միայն իմ առաքելությունը չէ…
Եվ Շուշին էլ միայն տարածք չէ, որտեղ ապրում էին իմ նախնիները, մեկ-երկու թուրք, մի քանի պարսիկ, ռուս ու քուրդ… Շուշին, նույնիսկ վաթսունականներին, երբ իր հզորության նոր սանդղակն էր դնում խորհուրդների երկիրը, կարծես, դուրս էր այդ հզոր տերությունից… գոց դարպասներով ու դռներով, երբեք չբացված պատուհաններով, ոչ սովետական մտածողությամբ ու կենցաղով…
Հայրս ամեն օր հրացանն էր մաքրում, մորաքրոջս Գերասիմ անունով ամուսինը թուրք պառավների խարխուլ տնակների ծակ տանիքն էր կարկատում, մենք մեր արյունալի ճակատամարտն էինք մղում, թուրքը կրակում է Ղազանչեցոցի գմբեթը պինդ պահող խաչին, որբանոցներում գիշերը կաղկանձում էին հայ փոքրիկ որբերը` սպասելով ցերեկային նոր հարձակումների…
Վերադառնալու եմ…
Թեպետ ամեն օր այնտեղ եմ… Իմ թաղամասում, իմ փողոցում, իմ տանը… Ես այնտեղ եմ ապրում… Ես իմ այդ քաղաքից երբեք չեմ հեռացել…
Չասե՞մ` երանի՜ նրան, ով հավատում է առանց տեսնելու…
Չե՞ք հավատում, չէ՞։ Տեսնում եմ, որ չեք հավատում։ Չէ, հավատում եք, բայց մի քիչ էլ կասկածում եք։ Լավ։ Կտեսնենք։ Հետո չասեք, որ տեղյակ չեմ պահել… որ առանց պայմանավորվելու ու քննարկելու նման պատասխանատու քայլ եմ արել, որ չեմ տեղեկացրել միջազգային կազմակերպություններին, որ…
Մի խոսքով՝ պատրաստվեք…
Նորեկ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ