ՆՈՐԸ
Նորեկ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
Մեկ տարի էլ սպառեցինք-պրծանք։ 365 օր։ Ասես, ոչինչ էլ չի եղել։ Սովորական ընթացք։ Առանց հյուրերի ու մտերիմների։ Կարծես, նույնիսկ՝ շտապելով, ինչ-որ տեղից ուշացողի տրամադրությամբ ու զգացումով։ Հետո՞։ Էլի մեկ տարի, նորից… անփոփոխ… հերթով… և միշտ նույն բառերը՝ իրար կողքի, իրարից ձանձրացած՝ ամեն ինչ լավ է լինելու… Առանց մեկնաբանությունների, բացատրություններից դուրս։ Ով ինչպես ուզում է կարող է հասկանալ… Կարևորը էդ «լավը» լինի։ Մեծ բան չէ, թող էն կարմրակապույտ վերարկուն հագին, թանձր բեղ-մորուքով մարդու մեզ համար բերածն էլ դա լինի։ Բարձր մակարդակով դիմավորելը՝ մեզնից։ Այնպես, որ մեր կողմերից ուրիշ տեղ գնալու ցանկություն չունենա։
Բան չունեմ ասելու, ցավը կրնկակոխ հետևում է մեզ, ամենուր, տարվա բոլոր եղանակներին, օրվա բոլոր ժամերին։ Ուր որոշում ենք գնալ, նա այնտեղ արդեն կազմ ու պատրաստ սպասում է մեզ։ Նա առանց մեզ ուղղակի դատապարտված է… Այն տպավորությունն է, որ մեզ համար էլ առանց այդ խեղկատակի հնարավոր չէ։ Ուզում եմ ասել՝ երբ նա մի քանի ժամ բացակայում է, մենք սկսում ենք անհանգիստ շարժումներ անել, մեր խոսքը դառնում է ձանձրալի, անկապ ու անիմաստ։ Մենք, թվում է, հայտնվում ենք անորոշության ճիրաններում, փնտրում ենք նրան՝ ամենևին էլ չկասկածելով, որ առանց մեկի մյուսը գոյություն ունենալ չի կարող։
Ես, օրինակի համար, չգիտեմ որտեղ որոնեմ ինձ։ Վաթսունականների Շուշիո՞ւմ, Ղազանչեցոցի գմբեթի խոտածածկ ստորոտո՞ւմ, հնամյա քաղաքի կամարանախշազարդ դարպասների առա՞ջ, բարձր-բա՛րձր պարիսպների վրա՞… Ավան Հարյուրապետի ամրոցո՞ւմ… որտե՞ղ…
Գո՞ւցե…
1992-ին թշնամու ռմբակոծիչները քանդեցին մայրաքաղաքի հին թաղամասերից մեկը։ Արևի խավարում էր։ Մարդիկ չէին երևում։ Փոշու ու ծխի մեջ ժամանակը, կարծես, կանգ էր առել։ Եվ այդ ամենի վրա, այդ ամենից բարձր՝ փոքրիկ մի բարուր, արյունոտ ու ճերմակ… արյունո՜տ… ես այն գրկած ձեռքերը չէի տեսնում, փրկարարի դեմքը չէի տեսնում… և, թվում էր, բարուրը ճախրում էր ավերակների վրա… ավելի բարձր, ավելի ու ավելի վերև…
Ես երևի մնացել եմ հենց այնտեղ… ու երբեք չեմ կարողանալու վերադառնալ… երբե՛ք…
Իսկ Մարաղայի ավերակներում թափառողն ո՞վ է, ճանաչո՞ւմ եք նրան։ Նա նմա՞ն չէ ինձ։ Նայե՞լ եք աչքերին, բռնե՞լ եք ձեռքը… փորձե՞լ եք զրուցել, գոնե հարցնել` ինչո՞ւ չի վերադառնում…
Գոնե հետաքրքրվե՞լ եք՝ ով է մինչև հիմա Տյաք գյուղի եկեղեցու առաջ նստած ծերունին, հին Հադրութի նրբանցքներում բնակվող անծանոթը… Չե՞ք պատկերացնում, ձեր մտքով անգամ չի՞ անցել… իսկ նա՞, ով կանգնած է Թալիշ գյուղի, 16-ի ապրիլին գլխատված տարեց ամուսինների տան բաց դռան առաջ… Չե՞ք ճանաչում… ոչ մի ծանոթ, հարազատ դիմագի՞ծ… երբեք չե՞ք հանդիպել…
Հաստատ, Ծար գյուղի փողոցները չափչփող մարդուն էլ չենք ճանաչում։ Նա մեկ կիսավեր եկեղեցիների կողքին է, մեկ՝ գյուղի դիմացի ծաղկահանդերձ բլուրներին, մեկ՝ հարազատ տների շեմին, մեկ՝ խաչքարերին հենված…
Մեկն էլ Արաքսի ափին է… Միրիկ գյուղում… Հակում… Բերձորում… Տանջված, բայց կորցրած-գտածի հպարտությամբ…
…Ազատագրված Սեյսուլանում կանգուն ոչինչ չկար։ Եթե լիներ էլ, կզարմանայինք։ Թուրքն անցնե՞ր ու… չէ, դա լինելու բան չէր… Իսկ մի տան ավերակների մեջ լուսանկարներն էին, մի մեծ գերդաստանի ոտնահարված պատմություն… շա՜տ երեխաներ… գեղեցիկ կանայք ու ամուր տղամարդիկ… պատկերներ հարսանիքներից, ընտանեկան խնջույքներից…
Մի՞թե ես այնտեղ չեմ մինչև հիմա… Մի՞թե հնարավոր է վերադառնալ…
Իսկ օրերը կուտակ-կուտակ են։ Ցավաբեռ։ Հաճախ՝ անհասկանալի ու սուտ։ Ինքնամխիթարանք։ Բարի լույս։ Բարի երեկո… կրկին՝ բարի լույս… և փա՛ռք Տիրոջը… Հայր մեր, որ երկնքումն ես…
Իսկ օրերը մթնում, անց են կենում… մթնում, անց են կենում… Չկա մի օր, որ այդպես մթնած էլ մնա, ուզում եմ ասել, ոչ մի տեղ չգնա, անց չկենա… 365… 366… Մենք էլ՝ օրերի նման… չէ՝ օրերի հետ… իբր՝ նոր տարի, հին տարի, կրկին՝ նոր տարի… որ ի՞նչ… հնից հրաժարվելով, նորին սպասելով… Ես էլ էի տարիներ առաջ նման տրամադրության մեջ, անգամ բանաստեղծություններ էի նվիրում այդ նոր կոչվածին, անհամբեր սպասում էի, գիշերը չէի քնում։ Ճիշտ է, ՙՁմեռ պապիկ՚ անունով հորինվածքին չէի հավատում, բայց, թաքցնելու բան չկա, սպասում էի… Եվ տխրում էի, երբ տարվա վերջին օրը չէր ծածկվում ձյան հաստ վերմակի տակ, երբ տոնածառի խաղալիքները պակասում էին, երբ բարձիս տակ ոչինչ չէի գտնում… երբ տոնածառի փոխարեն զարդարում էինք մորս պահած-պաշտած սենյակային ծաղիկները… երբ տեսնում էի, որ այդ նոր ժամանած առեղծվածի առաջին օրը ոչնչով չէր տարբերվում անցած ու հին օրերից… և ամեն ինչ մնացել է նույնը… Եվ ես սկսում էի ձանձրանալ այդ կրկնվող պատկերներից, մաղթանքից, խոսքից, Ձմեռ պապիկի ճմռթված քուրքից, անօգնական կախված մորուքից և մեծ պարկի մեջ դեռ անցյալ տարվանից մնացած մի քանի չորացած կոնֆետից…
Իսկ երբ մի օր էլ մեկի փոխարեն տեսա մի քանի, այն էլ՝ տարբեր գույնի Ձմեռ պապ, և պարզեցի, որ նրանցից մեկն էլ մեր կողքի շենքում ապրող, վաստակավոր թոշակի անցած դերասանն է, հասկացա, որ դա էլ է մեծերի հորինած խաղը, և իսկական Ձմեռ պապը երբեք, երբե՛ք տեղ չի հասնելու…
Ինչ ասեմ, ես ամեն օր սպասում եմ իմ վերադարձին՝ հաճախ մոռանալով օրերի հաշվարկը, հինն ու նորը, նախկինն ու ներկան, սևն ու սպիտակը, բոլոր խաղերից դուրս, սուտլիկ խոստումներից հեռու… Լույսը չի հերիքում, ջերմությունից ցուրտ է փչում, մերձավորի հանդեպ սերը պռատ է, ՀԱՅՐԵՆԱՍԵՐ-ների շարքերն անընդհատ ստվարանում են, բերքը հանդից տուն բերող-ամբարող չկա, անանձնականի տարածքները դատարկ են…
Ո՞վ է բերելու այդ նորը, ո՞վ է ինձ համոզելու, որ ճիշտ չեմ, ով է ավետելու, որ վերադարձել եմ…
Զարմանալի բան է, բայց ես նոր եմ սկսել հասկանալ պապիս։ Այդ հին, կոմունիզմ կառուցող կոմունիստը դեկտեմբերի 31-ին՝ ինչպես, ասենք, դեկտեմբերի 20-ին, կամ հուլիսի կեսերին, օգոստոսյան մի երեկո, ճաշակում էր իմ Անահիտ տատի պատրաստած համեղ կերակուրը և պառկում էր քնելու՝ պարտադիր նույն ժամին, ինչպես երեկ, ինչպես՝ միշտ։ Եվ պառկելիս էլ չէր մոռանում ասել՝ Անահիտ, երևում է վաղն արևոտ է լինելու, հարկավոր է մի երկու իշաբեռ փայտ բերել տուն…