ԺԱՄԱՆԱԿԸ ԵՎ ՆՐԱ ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ
ՎԼԱԴԻՄԻՐ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ
Հանրապետության վաստակավոր իրավաբան
ՙԿուզեմ համբուրել այն բոլոր
տեղերը, ուր նահատակ մը ընկավ
կամ հերոս մը կոխեց՚:
Դանիել ՎԱՐՈՒԺԱՆ
Պետական պարգևատրումների համակարգը երկարատև էվոլյուցիա է անցել։ Անտիկ աշխարհում և միջնադարում դա դրսևորվել է նյութական բարիքների, հողերի, բերդերի, զենքերի, ձիերի, պատերազմական ավարի նվիրատվության և տիտղոսների շնորհման մեջ։ Պարգևատրման ժամանակակից համակարգի առաջին սաղմերը ձևավորվել են 15-րդ դարում՝ Արևմտյան Եվրոպայի երկրներում։
Ռուսական կայսրության ամենաբարձր պետական պարգևը, որը հիմնադրվել է 1698 թվականին, ՙՍուրբ Անդրեյ Նախավկա Առաքյալի՚ շքանշանն էր, որին հայ ժողովրդի զավակներից արժանացել են ռուսական բանակի գեներալներ Վ. Բեյբութովը, Լոռիս-Մելիքովը, Լևան Մելիքովը, ժողովրդական լուսավորության նախարար Իվան Դելյանովը(Դելաքյան), Հայոց կաթողիկոսներ Եփրեմ Ձորագեղցին, Ներսես Աշտարակեցին և Խրիմյան Հայրիկը։
Հունարենից փոխառնված ՙheros՚ գոյականը, հայոց լեզվում իմաստավորվել է որպես սխրանք կատարած, որևէ բանում աչքի ընկած, ինքնազոհության գնացած մարդ։ Նման քայլերի անձը դիմում է կամավոր և ինքնաբուխ՝ ընկերոջ, սովորական անցորդների, երեխաների, բարեկամների, իր բնակավայրի և երկրի համար։ Յուրաքանչյուր հերոս իր դարաշրջանի ծնունդն է, իր դարաշրջանի՝ միջավայրի բնորոշ գծերով։ Կան հերոսներ, որոնց կոչումը շնորհում է ոչ թե պետական մարմինը, այլ՝ ժողովուրդը։ Նման հերոսներն անմահ են և նրանց անունները ոչ մի անհատ, իշխանություն, կուսակցություն կամ կազմակերպություն չի կարող ջնջել ժողովրդի հիշողությունից։ Նույնիսկ այդ հերոսների մի մասին եկեղեցին սրբերի շարքն է դասել։ Մարդկային պատկերացումներից վեր է, որ հայ ժողովուրդը մոռանա Վարդան Մամիկոնյանի, Դավիթ Բեկի, Անդրանիկի, Նժդեհի, Դրոյի, Ավոյի կամ նրանց դասակակիցների անունները։
ՙԽորհրդային Միության հերոս՚ կոչումը սահմանվել է 1934 թվականին։ Այդ պատվավոր կոչմանն արժանացած անձին հանձնվում էր ԽՍՀՄ բարձրագույն պարգևը՝ Լենինի շքանշան, ՙՈսկե աստղ՚ մեդալ և շնորհագիր։ Ավելի ուշ՝ 1938թ. սահմանվեց ՙՍոցիալիստական աշխատանքի հերոս՚ պատվավոր կոչումը, որն առաջինից տարբերելու նպատակով ոսկե աստղի վրա դրոշմվեց մուրճ և մանգաղ՝ Խորհրդային Միության բանվորագյուղացիական միության նշանը։ Խորհրդային միության տարիներին հայերն ունեցան 106 հերոս, որից երկուսը՝ կրկնակի, 5 մարշալ, 10 ծովակալ, 148 գեներալ։ Վրաստանը տվել է 89, իսկ Ադրբեջանը՝ 43 հերոս, որից 10-ը՝ քրդեր, թաթեր, թալիշներ և լեզգիններ։ Ուշագրավ է, որ մեր հարևանները մարշալներ Բաղրամյանին, Խանփերյանցին, Բաբաջանյանին և ադմիրալ Իսակովին համարում էին իրենց զավակները։ Ուշագրավ է նաև այն, որ այդ տարիներին մի այսպիսի հանելուկ կար. այն ո՞ր երկիրն է՝ գեներալ չունի, ծով ունի՝ ադմիրալ չունի։ Պատասխանը միանշանակ պարզ է։ Սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչմանն արժանացել են 316 հոգի։ Այդ ցուցակում շատ-շատերը մոռացված և անհայտ անուններ են։ Առավել հայտնի կրկնակի հերոսներից են եղել Վիկտոր Համբարձումյանը, Արտեմ Միկոյանը և Սամվել Քոչարյանցը, իսկ Չելյաբինսկ-70 ատոմային կենտրոնի գիտական ղեկավար Կիրիլ Շչոլկինը (Կիրակոս Մետաքսյան) այդ կոչմանն արժանացել է եռակի։
Խորհրդային Միության փլուզումից հետո հայ ժողովրդի զավակներից 4-ն արժանացել են Ռուսաստանի Դաշնության, 2-ը՝ Ուկրաինայի Հանրապետության, 18-ը՝ Աբխազիայի Հանրապետության հերոսի պատվավոր կոչմանը։
ՙՀայաստանի Ազգային հերոս՚, Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն կոչումը հիմնադրվել է 1994թ. մարտի 29-ին ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից ընդունված ՙՙՀայաստանի Ազգային հերոս՚ Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն կոչման մասին՚ ՀՀ օրենքով։ Հայաստանի Ազգային հերոս կոչմանն արժանացած անձանց հանձնվում է ՙՀայրենիք՚ շքանշան։ 2020թ. Հունվարի 1-ի դրությամբ Հայաստանի Ազգային հերոսի կոչում շնորհվել է 17 անձի, որից 16-ն ազգությամբ հայ են, 1-ը՝ ռուս։ 17 հերոսներից 9-ին կոչումը շնորհվել է հետմահու։
Արցախի Հանրապետության ՙՊետական պարգևների մասին՚ օրենքի համաձայն՝ Արցախի Հանրապետության բարձրագույն պարգևը՝ ՙԱրցախի հերոս՚ կոչումն է, որին արժանացած անձանց հանձնվում է ՙՈսկե արծիվ՚ շքանշանը և ԱՀ Նախագահի հատուկ պատվոգիրը։ Շքանշանն իրենից ներկայացնում է արծաթե խաչ, որի երեսի կողմում՝ կենտրոնում, ոսկե զարդ է՝ արծվի տեսքով։ ՙԱրցախի հերոս՚ բարձրագույն կոչումը շնորհվում է պետության պաշտպանության, նրա տնտեսական հզորության ամրապնդման և ազգային նշանակալի արժեքների ստեղծման գործում մատուցած բացառիկ ծառայությունների համար։ ՙԱրցախի հերոս՚ կոչմանն արժանացել են 27 հայորդի, որոնցից մեկը կին է։ Համեմատության համար նշենք, որ պատերազմում պարտված մեր հակառակորդը 218 անձի արժանացրել է Ադրբեջանի ազգային հերոսի կոչմանը։ Հայաստանի Հանրապետության ազգային հերոսներից 3-ը (Մոնթե Մելքոնյան, Վազգեն Սարգսյան, Յուրի Պողոսյան) միաժամանակ հանդիսանում են Արցախի հերոսներ։ Ոսկե արծիվ շքանշանի 27 ասպետներից 11-ը կենդանի չեն, 2-ը գտնվում են կալանքի տակ, ինչը շատ ցավալի երևույթ պետք է համարել՝ հաշվի առնելով նրանց անուրանալի դերն ազգային-ազատագրական պայքարի և պետականաշինության գործում։
Հերոսները մեր պարծանքն են և իմաստավորում են մեր կյանքը։ Նրանց հիշատակը վառ պահելը նույնպես հայրենասիրության նշան է։ Դա հավասարապես վերաբերում է ղարաբաղյան գոյամարտում կյանքը Հայրենիքի զոհասեղանին դրած բոլոր ազատամարտիկներին, ներառյալ 2016թ. ապրիլյան պատերազմի նահատակներին։ Կան հերոսներ, որոնց գնահատում է նաև հակառակորդը, բայց հերոսը չպետք է մոռանա, որ իրական հերոսը Մայր հողն է և նրա վրա ապրող ժողովուրդը։ Մայր հողն է ծնում, սնում, դաստիարակում և փառքով պսակում իր հերոսին, ուստի կենդանի հերոսն արժանապատվորեն պետք է կրի իրեն տրված պատվավոր կոչումը և հասարակության մեջ օրինակ ծառայի ուրիշներին, հակառակ դեպքում՝ անտանելի կդառնա, և կարող է հայտնվել խղճուկ վիճակում: