ԶԻՆՎՈՐՅԱԼԴ՝ ԱԶԱՏԱՐԱՐ, ԽԱՂԱՂԱՐԱՐԴ՝ ՇԻՆԱՐԱՐ...
Կամո ԲԱԼԱՅԱՆ
Դժվարին ճակատագիրը՝ շրջափակման, գոյամարտի, ցավի, տառապանքի, վշտի, սովի, բազում կորուստների և արհավիրքի ճանապարհը քեզ հետ, երկի՜ր, քո հազարավոր նվիրյալների հետ կիսեց 1989-ի Բաքվի ՙսև հունվարի՚ ջարդերից մազապուրծ և կնոջ՝ տիկին Գալյայի և երեք փոքրիկների հետ Ստեփանակերտ տեղափոխված շինարար-ինժեներ, 34-ամյա Արկադի Տոնյանը։ Այսօրվա պես հիշում եմ այդ օրերը։
Նա՝ իմ մանկության, պատանեկության տարիների լավագույն ընկերը, Հադրութի շրջանի Բանաձոր գյուղի Տոնանց աշխատասեր, արարող հսկա գերդաստանի հարյուրավոր շառավիղներից մեկը, փախստականի կարգավիճակով ծվարել էր մանկավարժական ինստիտուտի շենքի վերևի հարկի մի փոքրիկ սենյակում, կորցրած իր ծննդավայրը, տուն-տեղը, աշխատանքը։ Նա մինչև վերջ չէր պատկերացնում, որ Սումգայիթում տեղի ունեցած սպանդը կարող էր ավելի մեծ չափերով, ավելի սանձարձակ կերպով կրկնվել նաև Բաքվում։ Մի քաղաքում, որտեղ նա մանկապարտեզ ու դպրոց է հաճախել, պիոներական և կոմերիտական երգեր ու բանաստեղծություններ է հնչեցրել 26 կոմիսարների հուշահամալիրում, Լենինի պալատում, որտեղ նա քայլում էր Շահումյանի, Միրզոյանի, Ավագյանի, Բաղրամյանի, Բաբաջանյանի, Շիրվանզադեի փողոցներով, մի քաղաքում, որը տասնյակ տարիներ Շուշիի և Թբիլիսիի հետ եղել է Անդրկովկասի հայության հոգևոր-մշակութային կենտրոնը: Մի քաղաք, որ մինչև ջարդերն ու հայաթափությունը ուներ 250 հազար հայ ազգաբնակչություն։ Սումգայիթյան վայրագություններից հետո նա ցնցվեց, տագնապեց, խոր վիշտ ապրեց, բայց, ինչպես բաքվեցի շատ հայերի, երևակայության մեջ չէր տեղավորվում, որ նույնը կարող էր կրկնվել 2 միլիոնանոց, ինտերնացիոնալ Բաքվում։ Որոշեց մի քիչ էլ համբերել, հզոր Մոսկվան ուր որ է կոլորի հանցագործների ձեռքը, և ամեն ինչ նորից կդրվի իր տեղը։ Սակայն… չարաչար սխալվեց։ Բաքվում կատարվեց ու կրկնվեց նույն սցենարը` ավելի դաժան, աներևակայելի մոլուցքով ու կատաղությամբ։ Մարդասպանները հռչակվեցին Ադրբեջանի անկախության պայքարի հերոսներ, սուրբ գործի նահատակներ, և այսօր նրանց պատվին կառուցված ծառուղին համարվում է Ադրբեջանի ամենասրբազան վայրը։ Նույն թուրքը, նույն ձեռագիրը։
* * *
Մինչև դաժան իրողությունները մեծ եղբայրը՝ Գարիկը, ընտանիքով արդեն տեղափոխվել էր Մոսկվա, փոքր եղբայրը՝ Էդիկը մեկնել էր Հայաստան, այնտեղ քիչ ժամանակ մնալուց հետո վերաբնակվեց Սոչի քաղաքում։ Հայրը, կնոջ մահից հետո, 80-ականներին տեղափոխվել էր Բանաձոր, շենացրել Տոնունց պապենական օջախը և ապրում էր գյուղում։
Ստեփանակերտում բնակություն հաստատած Արկադին արդեն հասցրել էր աշխատանքի անցնել ՙԱրարատշին՚ շինարարական կազմակերպությունում։ Ցավը, վիշտը հոգու մեջ սեղմած, նա դարձավ Արցախյան շարժման ակտիվիստներից մեկը։ Հյուսիսային Արցախի, Շահումյանի և Հադրութի շրջանի 12 բնակավայրերի բռնատեղահանությունից 5 շաբաթ առաջ, 91-ի ապրիլի 5-ին, թուրք ահաբեկիչները Բանաձորի գինու գործարանի պահակակետում դաժանաբար, ատրճանակի 7-8 կրակոցով սպանեցին Արկադիի հորը՝ գործարանի պահակ, 66-ամյա Աշոտ Տոնյանին։ Նա դարձավ Ղարաբաղյան շարժման առաջին նահատակներից մեկը։
Թուրքը օր-օրի ավելի սանձարձակ էր դառնում։ Ադրբեջանի ամբողջ տարածքը հայաթափելուց հետո, իսկ դա շուրջ կես միլիոն հայերի բռնատեղահանություն էր, թունավոր օձը իր գալարների մեջ առավ 140-հազարանոց անկախության և ինքնորոշման ձգտող փոքր մարզը՝ Արցախ-Ղարաբաղը։ Դա, այսպես կոչված, Կենտրոնի և Ադրբեջանի ղեկավարության պլանավորած ՙԿոլցո՚ (օղակ) հորջորջված գործողությունն էր։ 29 տարի առաջ երկրի երկինքն ու հողը՝ ի պատասխան խաղաղ ցույցերի, ծվատվեցին հրետանու և ՙԳրադ՚ կայանքների արձակած արկերից ու հրթիռներից։ Նպատակն առավել քան պարզ էր. հայաթափել նաև հայկական վերջին հանգրվանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը։ Չկա հայ, չկա ինքնավարություն, չկա պրոբլեմ ու գլխացավանք։ Կործանվող կայսրապետությունը և թուրք ազերին փորձեցին ջլատել արցախցու կամքն ու ոգին։ Նրանք կարծես թե ամեն ինչ ճիշտ էին հաշվարկել, մոռանալով միայն գերագույն ճշմարտությունը. Աստվածներն են դատում բարուն ու չարին, արդարին ու անարդարին…
Թշնամուն դիմակայելու ելած հազարավորների զարկին իր զարկը միացրեց Տոնյանը։
1992թ. նա արդեն ՊԲ 4-րդ պաշտպանական շրջանի հրետանու շտաբի պետն էր։ Կոփված սպա էր, բարձր գիտելիքներով, գաղափարի և հայրենասիրության տեր զինվորական։ Նույնն էր սովորեցնում և պահանջում նաև ենթականերից։ Մարտական գործողությունները վարում էր սառնասրտորեն, առանց խուճապի, միշտ զգաստ էր ու ձիգ, հրետանու հաշվարկները կատարվում էին անսխալ ու ճշգրիտ։ Մասնակցել է Մարտակերտի շրջանի Սրխավենդ, Կիչան, Մանիքլու, Հադրութի շրջանի Վեղեր, Ասկերանի շրջանի Նախիջևանիկ, Փրջամալ, Աղբուլաղ գյուղերի ազատագրական մարտերին։ Նրա հրետանային մարտկոցների ճշգրիտ կրակի ապահովումը հաջողությամբ են պսակել Շուշի քաղաքի, Լաչինի միջանցքի, Աղդամ քաղաքի և Հորադիզի ազատագրման ռազմական գործողությունները։ Չես կարող անթաքույց հպարտության զգացում չունենալ, ընթերցելով քո հայրենակցի, Արցախյան գոյամարտի խիզախ և անձնուրաց հրետանավորի սխրագործությունների մասին պաշտպանական շրջանի հրամանատար, ՙՈսկե արծիվ՚ շքանշանի ասպետ, Արցախի հերոս, գեներալ-մայոր Վիտալի Բալասանյանի և զորամասի հրամանատար, գնդապետ Դավիթ Սաֆարյանի՝ իրենց մարտական ընկերոջ սխրագործությունները բնութագրող գրառումները։
ՙ1994թ. մարտին Բաշ Քերվենդի ուղղությամբ Արկադի Տոնյանի կրակի ճշտգրման արդյունքում խոցվել է թշնամու մեկ տանկ, իսկ մարտի 28-ին Կարակալլու-Շիրվանլու ուղղությամբ հակառակորդի գրոհող 18 միավոր զրահատեխնիկայից կրակի ճշգրտման արդյունքում հակառակորդը կորցրել է երկու միավոր զրահատեխնիկա և տասնյակ հետևակայիններ։ Արցախյան գոյամարտի ակտիվ մասնակիցը պարգևատրվել է ՙԱրիության համար՚, ՙՇուշիի ազատագրման համար՚, ՙՄայրական երախտագիտություն՚ մեդալներով, ՙՄարտական խաչ՚ 2-րդ աստիճանի շքանշանով։ Շուրջ 11 տարի Արցախի զինված ուժերում ծառայելուց հետո, երբ հող հայրենին աստիճանաբար բուժեց պատերազմի հասցրած վերքերը, և արցախցին լծվեց խաղաղ ու ստեղծարար աշխատանքի, Արկադին 2003թ. զորացրվեց ու կրկին իր շինարարական գործունեությունը սկսեց մայրաքաղաք Ստեփանակերտում։ Բարձրագույն կրթությամբ ինժեներ-շինարարը նորից ձեռքն առավ շինարարական գծագրերը ու շինարարի մուրճը։ Կառուցել է Շոշ գյուղի դպրոցական շենքը, հանրապետության կառավարական տան մասնաշենքը, վերաշինել և վերանորոգել թշնամու հարվածներից ավերված և վթարված օբյեկտներ։
Բայց կատարվածն անսպասելի էր. այն ցնցեց բոլորին, հարազատներին, մարտական ընկերներին, ծանոթներին։ 2007թ. նոյեմբերի 6-ին նրա բարի, սակայն ցավ ու վշտով, տառապանքով լեցուն սիրտն այլևս դադարեց բաբախել։ Նրա անունն ընդգրկված է ԼՂՀ ազգային-ազատագրական պայքարի փառքի հուշամատյանում։ Հանգչում է Ստեփանակերտի Աջափնյակ թաղամասի՝ նախկին Ներքին և Վերին Մալիբեյլու գյուղերի լեռնալանջի հայկական գերեզմանատանը։ Դա այն տարածքն է, որտեղից թշնամու կրակակետերը մահ էին սփռում քաղաքին, և որոնք չեզոքացրել է մայոր Արկադի Տոնյանի հրետանին։