ՄԱՐՏԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԿԱՆՉԸ՝ ԿԱԿԱՉ...

Սիան­նա Մնա­ցա­կա­նյա­նը, իսկ ա­վե­լի մտեր­միկ՝ Սյու­զին, Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մի մար­տիկ­նե­րից է, այն քչե­րից, ո­րոնք մինչև զի­նա­դա­դար կռ­վել են զեն­քը ձեռ­քին... Ճիշտ է, պա­տե­րազ­մում աղ­ջիկ­նե­րի պա­կաս չի ե­ղել, սա­կայն նրան­ցից քչերն են կռ­վել ա­ռաջ­նագ­ծում։ Այդ քչե­րից է Սյու­զին, ում մար­տա­կան ըն­կեր­նե­րը հենց այդ­պես էին դի­մում...

Ա­ռաջ­նագ­ծի տղա­նե­րի մար­տա­կան ըն­կե­րու­հին հո­գում մի թա­քուն ե­րա­զանք էր փայ­փա­յում` բարձ­րա­նալ Ա­րա­րատ և այդ բար­ձուն­քից ար­տա­սա­նել Գևորգ Է­մի­նի ՙՍա­սուն­ցի­նե­րի պա­րը՚։ Բժիշկ-ա­զա­տա­մար­տիկ Ար­ցախ Բու­նիա­թյա­նը մի ա­ռի­թով Սյու­զիին ա­սել է. ՙԵ­թե ար­վես­տա­գետ­նե­րը հան­կարծ միտք ու­նե­նան Ղա­րա­բա­ղյան պա­տե­րազ­մում հաղ­թած հա­յու­հու քան­դակ կեր­տել, ա­պա քե­զա­նից կա­տա­րյալ թեկ­նա­ծու չեն գտ­նե­լու...՚։
Սյու­զին ռազ­մա­ճա­կատ մեկ­նեց Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­մից մի քա­նի օր անց, մար­տն­չեց տար­բեր ջո­կատ­նե­րի կազ­մում, նա և՜ հրա­ձիգ էր, և՜ բուժ­քույր, մինչև վերջ­նա­կա­նա­պես հաս­տատ­վեց հա­կա­տան­կա­յին դի­վի­զիո­նում։ Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մի ա­ռա­ջին կին ֆա­գո­տա­հարն էր ու Շտուրմ-Ս հա­կա­տան­կա­յին հա­մա­լի­րի հրա­մա­նա­տար-նշա­նա­ռուն։ ՙ323՚ իր զին­տեխ­նի­կա­յի հա­մա­րը միշտ մտ­քում է, հենց դրա­նով է գոր­ծել իր ա­մե­նա­մեծ սխ­րան­քը Վա­ղու­հաս գյու­ղում։ Պա­տե­րազ­մից ա­ռաջ գժ­վում էր պա­տե­րազ­մա­կան թե­մա­նե­րով ֆիլ­մե­րի հա­մար, պա­տե­րազ­մից հե­տո նա­յել չի կա­րո­ղա­նում։ Սյու­զիի կար­ծի­քով՝ շատ ճշ­մար­տու­թյուն­ներ են մնա­ցել պա­տե­րազ­մի դաշ­տում, ո­րոնց մա­սին այլևս խո­սող-հի­շող չկա, ա­մե­նատ­խուր տե­սա­րա­նը, որ երբևէ տե­սել է, շա­հու­մյան­ցի­նե­րի գաղթն էր, իսկ ա­մե­նաան­մո­ռացն ու գե­ղե­ցի­կը, երբ ա­ռա­ջին ան­գամ Ար­ցա­խը տե­սավ ուղ­ղա­թի­ռի բար­ձուն­քից։ Պա­տե­րազ­մում նրա պայ­մա­նա­կան­չը ՙԿա­կաչ՚ էր։ Ա­սում է՝ շատ է կա­րո­տել ՙԵս կա­կաչն եմ՚ ար­տա­հայ­տու­թյա­նը... Ա­սում ու տր­վում է ե­րա­զանք­նե­րին. ՙԴեռ շատ փոքր տա­րի­քից հո­գուս մի թա­քուն ան­կյու­նում միշտ ե­րա­զել եմ ծո­վից ծով Հա­յաս­տան ու­նե­նալ։ Սա ե­ղել է իմ գաղտ­նի­քը, ո­րի մա­սին եր­բեք չեմ բարձ­րա­ձայ­նել։ Մո­րա­կան կող­մից տա­տիկս, որ Անդ­րա­նի­կի ազ­գա­կան­նե­րից էր, ինձ քնեց­նե­լիս ոչ թե եր­գում էր, այլ պատ­մում էր հայ ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյու­նը՝ սկ­սած Տիգ­րան Մե­ծից ու ա­վե­լի վաղ, և հաս­նում մինչև մեր օ­րե­րը։ Տա­տիկս նաև այն քիչ հա­յե­րից էր, ով­քեր կա­րո­ղա­ցել էին փրկ­վել 1915թ. կո­տո­րած­նե­րից։ Ու ես, լսե­լով տա­տիս պատ­մու­թյուն­նե­րը, միշտ հարց­նում էի, թե ա­նա­պատ­ներ քշ­վող հայ կա­նայք, աղ­ջիկ­ներն ին­չո՞ւ չեն ընդ­դի­մա­ցել, ին­չո՞ւ չեն կա­րո­ղա­ցել մի թուրք էլ ի­րենք սպա­նել։ Ու երբ սկս­վեց Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մը, մտա­ծե­ցի, որ սա իմ ե­րա­զած Հա­յաս­տա­նի մի փոքր հատ­վածն է, ու ան­պայ­ման պետք է մաս­նակ­ցեմ նրա ա­զա­տագր­մա­նը։ Մի օր Շա­հու­մյա­նի ար­ձա­նի մոտ զին­վո­րա­կան հա­գուս­տով տղա­յի տե­սա։ Մո­տե­ցա, ա­սա­ցի՝ ու­զում եմ մեկ­նել ռազ­մա­ճա­կատ, կտա­նե՞ք ինձ։ Հարց­րեց՝ քա­նի՞ տա­րե­կան ես։ Ա­սա­ցի՝ 24։ Ա­սաց՝ բայց մի պայ­մա­նով. Երևա­նում վի­րա­վոր ըն­կեր ու­նեմ, ի­րեն խնա­մող է պետք։ Ա­սա­ցի՝ խն­դիր չկա։ Գնա­ցինք Տիգ­րան Մեծ ջո­կա­տի շտաբ։ Բա­րե­խո­սեց ինձ հա­մար։ Վերց­րին... Սո­վո­րե­ցի կրա­կել, մաս­նակ­ցե­ցի վար­ժանք­նե­րին, այդ ըն­թաց­քում էլ վի­րա­վոր տղա­յին էի խնա­մում։ Ար­ցախ մեկ­նե­ցինք 4 հո­գով՝ 13-ա­մյա Մու­րա­դը, Յու­րան, Վո­վան և ես՚։ Մի ա­ռի­թով, երբ լրագ­րող­նե­րից մե­կը Սյու­զիին հարց­րեց իր` երբևէ ստա­ցած ա­մե­նա­լավ նվե­րի մա­սին, ա­ռանց եր­կմ­տե­լու պա­տաս­խա­նեց. ՙԲ -1 նռ­նա­կը, որ 1989-ին նվեր ստա­ցա իմ ման­կու­թյան ըն­կերո­ջից՝ Ար­սե­նից՚։

  Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մում տա­րած հաղ­թա­նա­կը նա հրաշք է հա­մա­րում, իսկ խա­ղա­ղու­թյան ըն­ձե­ռած հնա­րա­վո­րու­թյու­նը, նրա կար­ծի­քով, վաղ­վա մար­տահ­րա­վեր­նե­րին նա­խա­պատ­րաստ­վե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն էր։ Նա գտ­նում է, որ վհատ­վե­լու ի­րա­վունք չու­նեն, և վս­տահ է, որ իր վի­րա­վոր բա­նակն ու հայ­րե­նան­վեր որ­դի­քը կբու­ժեն Հայ­րե­նի­քի վեր­քե­րը, ու նա կր­կին կհառ­նի։ Այս վեր­ջին ար­հա­վիր­քի օ­րե­րին էլ Սյու­զին քուն-դա­դար չու­ներ, նյու­թա­կան ու բա­րո­յա­կան օգ­նու­թյու­նից զատ, ա­մեն կերպ ձգ­տում էր օգ­նել ա­ռաջ­նագ­ծի տղա­նե­րին ու վի­րա­վոր­նե­րին... Պա­տե­րազ­մը նրան նաև ա­սա­ցող է դարձ­րել, բա­ցել է նրա սիրտն ու լե­զուն, ու նա խոս­քի մեջ նույն­քան ան­կեղծ է, որ­քան կյան­քում ու ծա­ռա­յու­թյան մեջ, առ­հա­վատ­չյան` այս ան­կեղծ խոս­տո­վա­նու­թյու­նը հոս­պի­տա­լից՝ պա­տե­րազ­մա­կան օ­րե­րին... ՙՉեմ հի­շում ար­դեն ո­րե­րորդ օրն է հոս­պի­տա­լի նկու­ղում եմ, ո՜չ բուժ­քույր եմ, ո՜չ էլ... ա­վե­լի շատ բան­վոր եմ, սա­նի­տար և ֆել­շեր­նե­րի աշ­խա­տան­քի կազ­մա­կեր­պիչ։ Ի­րար հետևից վի­րա­վոր­ներ են բե­րում, տար­բեր ծան­րու­թյան, ա­մե­նա­ծան­րը մի ջա­նով տղա­մարդ էր և մի նի­հար վտիտ տղա՝ սև մազ-մո­րու­քով։ Վի­րա­հա­տե­լու ըն­թաց­քում հս­կա­յի վի­ճա­կը վա­տա­ցավ, և բժիշկ­նե­րից մե­կը սր­տի ան­կյու­նում սեղ­մում­ներ էր կա­տա­րում։ Բժիշ­կը քրտ­նել էր, սա­կայն վի­րա­վո­րը չէր շն­չում։ Ժա­մա­նակն անց­նում էր, մի փոքր հե­ռու կանգ­նած, ինձ­նից ան­կախ, ձեռ­քիս ա­փե­րը ուղ­ղե­ցի հս­կա­յին և սկզ­բում մտ­քումս, հե­տո կա­մաց շշն­ջա­լով ու նրան նա­յե­լով կրկ­նում էի՝ լա­վա­ցիր-սա­ղա­ցիր... Բժիշկն էլ իր հեր­թին էր աշ­խա­տում։ Պահն օր­հա­սա­կան էր, ծանր վի­րա­վո­րում էր ստա­ցել։ Հան­կարծ վի­րա­վո­րը սկ­սեց շն­չել, բժիշկ­ներն ա­րագ շա­րու­նա­կե­ցին, բայց դա կարճ տևեց, լար­վա­ծու­թյու­նից քրտ­նել էի, ըն­դար­մա­ցած, ա­սես ե­րա­զի մեջ մո­տե­ցա, բռ­նե­ցի վի­րա­վո­րի ոտ­նա­թա­թը և որ­քան է­ներ­գիա ու­նեի՝ փո­խան­ցե­ցի նրան կրկ­նե­լով՝ դեհ, շն­չիր, շն­չիր... Բժիշ­կը թեթևա­ցած ան­ցավ վի­րա­հա­տու­թյան։ Հան­գս­տա­ցա, բայց թու­լու­թյու­նից աչ­քերս փակ­վում էին, այդ­տեղ մի մահ­ճա­կալ կար, ո­րի վրա թե ժա­մա­նակ էին գտ­նում, նս­տում էին, ու ա­թո­ռին դր­ված ու­տե­լի­քից օգտ­վում, ե­կա ու փլ­վե­ցի այդ մահ­ճա­կա­լին, որ­քան էի քնել, չգի­տեմ, հան­կարծ ռա­ցիա­յի խշ­շոց լսե­ցի. կա­մեն­դանտն էր, արթ­նա­ցա։ Վի­րա­հա­տա­րա­նում միայն նի­հար տղան էր մնա­ցել։ Բժիշկ­նե­րը խո­սում էին, որ Ջեբ­րա­յի­լից ու Հադ­րու­թից բեր­ված վի­րա­վոր­նե­րին տե­ղե­րում այն­պես էին ՙմշա­կում՚, որ ի­րենց բան չի մնում ա­նե­լու։ Հիա­ցած էի մեր բժիշկ­նե­րով ու վի­րա­բույժ­նե­րով և ու­զում էի նրան­ցից յու­րա­քան­չյու­րին գր­կել, սա­կայն ա­մա­չում էի, դա էր այն միակ բա­նը, որ կա­րող էի ա­նել նրանց ան­սահ­ման նվիր­վա­ծու­թյան հա­մար։ Մի զին­վոր բե­րե­ցին, ինչ ա­նում էին՝ չէր ու­տում, միայն ջուր էր խնդ­րում։ Ա­սա­ցի` տվեք կե­րակ­րեմ, բուժ­քույրն ա­սաց՝ ի­զուր է, չի ու­տե­լու։ Փոր­ձե­ցի կե­րակ­րել, նա­յում է ինձ ու ժպ­տում, մեկ-մեկ էլ հո­գոց հա­նում։ Երբ բուժ­քույ­րը ներս մտավ ու տե­սավ կե­րակ­րում եմ, զար­մա­ցած հարց­րեց, թե ինչ­պես է ինձ հա­ջող­վել, ա­սա­ցի, որ ըն­դա­մե­նը թա­քուն ցույց եմ տվել կա­պի­տա­նի ու­սա­դիրս, նա էլ ժպ­տա­ցել է ու սկ­սել ու­տել՚...
Քա­ռա­սուն­չոր­սօ­րյա ար­հա­վիրքն ա­մեն օր ու ժամ հառ­նում է դառն ու ա­նա­մոք հու­շե­րի տես­քով, սա­կայն ե­րեք պա­տե­րազմ, բա­զում դառ­նու­թյուն­ներ ու զր­կանք­ներ ճա­շա­կած Սյու­զին հույ­սը չի կորց­նում և ու­զում է հա­վա­տալ, որ հա­յոց բա­նակն ա­պա­քին­վե­լու ու հառ­նե­լու է` որ­պես ար­ծի­վը վի­րա­վոր։