ԱԶ­ԳԱ­ՅԻՆ-ԳԱ­ՂԱ­ՓԱ­ՐԱ­ԽՈ­ՍԱ­ԿԱՆ ՀՍ­ՏԱԿ ԾՐԱԳ­ՐԵՐ ԵՆ ՊԵՏՔ

 Ար­մի­նե Ան­տո­նյա­նը հան­գա­մանք­նե­րի բե­րու­մով ե­րեք տա­րի ա­ռաջ է հաս­տատ­վել Մոսկ­վա­յում: Դա­սա­խո­սում է Ռու­սաս­տա­նի պե­տա­կան հու­մա­նի­տար հա­մալ­սա­րա­նում, փոր­ձում օգ­տա­կար լի­նել իր երկ­րին ու ժո­ղովր­դին, իսկ թե ինչ­պես է դա նրան հա­ջող­վում, պար­զենք միա­սին...Նախ ո­րո­շեց տե­ղի ար­խիվ­նե­րում ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­ներ կա­տա­րել։ Դի­մեց արտ­գործ­նա­խա­րա­րու­թյուն, խնդ­րան­քը դար­ձավ խնդ­րա­հա­րույց: Որ­պես թե­մա էր ընտ­րել ՙԱդր­բե­ջա­նա­կան վտա­րան­դիու­թյու­նը 1920-ա­կան թվա­կան­նե­րից մինչև 1970-ա­կան­նե­րը՚, ո­րի վե­րա­բե­րյալ գրա­կա­նու­թյուն գրե­թե չկար։ Ու­սում­նա­սի­րու­թյուն պի­տի կա­տա­րեր բա­ցա­ռա­պես ար­խի­վա­յին փաս­տաթղ­թե­րի հի­ման վրա։

Ընդ­հան­րա­պես, գե­րա­տես­չա­կան ար­խիվ­ներ ընկ­նե­լը դժ­վա­րու­թյուն­նե­րի հետ է կապ­ված։ Ար­մի­նեն գտավ ել­քը և դի­մեց Ռու­սաս­տա­նի պե­տա­կան հու­մա­նի­տար հա­մալ­սա­րան, որ­տեղ կա ցե­ղաս­պա­նա­գի­տա­կան կենտ­րոն (ի դեպ, այն հրեա­կան է) և ո­րը կազ­մա­կեր­պում էր վե­րա­պատ­րաստ­ման կուրս՝ ՙՑե­ղաս­պա­նա­գի­տու­թյուն և ար­խի­վա­գի­տու­թյուն՚ թե­մա­յով։ Այն բաղ­կա­ցած է եր­կու մա­սից. մի շր­ջան՝ դա­սա­խո­սու­թյուն­ներ և մի շր­ջան էլ` աշ­խա­տանք ար­խիվ­նե­րում, իսկ Ար­մի­նեին անհ­րա­ժեշտ էր ե­րաշ­խա­վո­րա­գիր ստա­նալ՝ հե­տա­գա նպա­տակ­նե­րի ի­րա­գործ­ման հա­մար։ Եվ ար­դեն եր­կու տա­րի է` Ար­մի­նե Ան­տո­նյա­նը Ռու­սաս­տա­նի պե­տա­կան հու­մա­նի­տար հա­մալ­սա­րա­նում մա­գիստ­րոս-մի­ջազ­գայ­նա­գետ­նե­րին դա­սա­խո­սում է հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան պատ­մու­թյուն։ Նա ա­ռա­ջարկ ստա­ցավ մնալ և աշ­խա­տել հա­մալ­սա­րա­նում, պարզ­վեց` նրանք Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան մաս­նա­գետ էին փնտ­րում։
Ա. Ան­տո­նյա­նը կարճ ժա­մա­նա­կա­մի­ջո­ցում ու­սում­նա­սի­րեց հայտ­նի ՙՓե­րին­չենքն ընդ­դեմ Շվեյ­ցա­րիա­յի՚ գոր­ծը: Վեր­ջի­նիս որ­դին, Մոսկ­վա­յի պետ­հա­մալ­սա­րա­նի աս­պի­րանտ լի­նե­լով, եր­կար տա­րի­ներ ար­խիվ­նե­րում աշ­խա­տել և ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րի հի­ման վրա հրա­տա­րա­կել է ՙՀայ­կա­կան հար­ցը ռու­սա­կան ար­խիվ­նե­րի 120 փաս­տաթղ­թե­րում՚ գիր­քը։ Զրու­ցա­կիցս ըն­թեր­ցե­լով պար­զեց, որ ողջ գիր­քը կեղ­ծա­րա­րու­թյուն է, ո­րո­շեց ու­սում­նա­սի­րել, պատ­վի­րեց նույն փաս­տաթղ­թե­րը և հա­մե­մա­տե­լով` ա­կա­նա­տես ե­ղավ, մեղմ ա­սած, խայ­տա­ռա­կու­թյան։ Հե­ղի­նակ կոչ­վա­ծը նույ­նիսկ կեղ­ծել էր ամ­սաթ­վեր, բո­վան­դա­կա­յին շատ կարևոր մա­սեր ուղ­ղա­կի ջն­ջել: Ար­մի­նեն հա­մալ­սա­րա­նում թե­մա­յի պաշտ­պա­նու­թյան ժա­մա­նակ ներ­կա­յաց­րեց փաս­տաթղ­թե­րի օ­րի­գի­նալ­նե­րը և թուրք պատ­մա­բա­նի ՙու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը՚: Իմ հար­ցին` թե հնա­րա­վոր չէ՞ հայ­կա­կան աղ­բյուր­նե­րի հա­մադր­մամբ ցույց տալ կեղ­ծի­քը, Ար­մի­նեն ա­սաց հետևյա­լը. ՙՆա ներ­կա­յաց­րել էր փաս­տաթղ­թե­րը և վեր­ծան­ված տեքս­տը, հենց նրա հա­մե­մա­տու­թյան մեջ էլ երևում էր կեղ­ծա­րա­րու­թյու­նը։ Մի փաս­տա­թուղթ կար 1920թ. հայ-թուր­քա­կան պա­տե­րազ­մի վե­րա­բե­րյալ, որ մինչև հի­մա խնդ­րա­հա­րույց է. հա­յե՞րն են նա­խա­հար­ձակ ե­ղել, թե՞ թուր­քե­րը։ Նա տե­ղադ­րել էր մի փաս­տա­թուղթ, որ­տեղ աս­վում է, որ թուր­քե­րը դի­մել են խոր­հր­դա­յին կող­մին` խնդ­րե­լով օգ­նու­թյուն տրա­մադ­րել։ Այդ փաս­տաթղ­թում ին­քը կեղ­ծել էր ամ­սա­թի­վը, ո­րով­հետև նախ­կին թի­վը ցույց էր տա­լիս, որ ի­րենք վա­ղուց են պատ­րաստ­վել այդ պա­տե­րազ­մին։ Իսկ ռուս-թուր­քա­կան հա­կա­մար­տու­թյունն այդ ֆո­նին տե­սա­նե­լի չէր, տե­սա­նե­լի չէ, թե ի­րա­կա­նում ինչ է տե­ղի ու­նե­ցել՚։
Ա. Ան­տո­նյա­նը գնաց նույն ար­խի­վը և աշ­խա­տող­նե­րից մե­կի հետ էր զրու­ցում, վեր­ջինս ա­սաց. ՙՈմն Փե­րին­չե­քի դուք ճա­նա­չո՞ւմ եք՚, և տե­ղե­կա­նա­լով, որ Ար­մի­նեն նրա գործն է ու­սում­նա­սի­րում, ար­խի­վի աշ­խա­տո­ղը ա­սաց, մենք այդ­պես էլ նրան աշ­խա­տաոճ չկա­րո­ղա­ցանք սո­վո­րեց­նել։ Ար­խի­վի աշ­խա­տող­ներն էլ էին նկա­տել, որ նա ինք­նան­պա­տակ կեղ­ծա­րա­րու­թյուն պի­տի ներ­կա­յաց­ներ, դա էր նրա նպա­տա­կը։ Հաս­կա­նա­լի է, որ նա պե­տա­կան հանձ­նա­րա­րու­թյուն է կա­տա­րել։ Դեռ ա­վե­լին` Ար­մի­նեի պնդ­մամբ նրանց նման­նե­րը ար­խիվ­նե­րից վերց­նում ու ոչն­չաց­նում են Ղա­րա­բա­ղին վե­րա­բե­րող փաս­տաթղ­թե­րը։ Եվ Թուր­քիա­յի և Ադր­բե­ջա­նի դես­պա­նու­թյուն­նե­րը շատ ակ­տիվ աշ­խա­տանք են տա­նում ար­խիվ­նե­րում։
Զրու­ցակ­ցիս հա­վաստ­մամբ` ռու­սա­կան ար­խիվ­ներն այն­քան չու­սում­նա­սիր­ված են, ու նա ա­մեն օր զար­մա­նում է այդ վե­րա­բեր­մուն­քի վրա, չու­սում­նա­սիր­ված ահ­ռե­լի փաս­տաթղ­թեր կան։ Նա նաև նկա­տել է, որ ադր­բե­ջան­ցի­ներն ու թուր­քե­րը ոչ միայն հե­տաքր­քր­ված են, այլև աշ­խա­տում են կոնկ­րետ նպա­տա­կադր­վա­ծու­թյամբ։ Նաև ար­խի­վի աշ­խա­տող­նե­րից մե­կը խոս­տո­վա­նեց (խնդ­րե­լով իր ա­նու­նը չտալ), որ կան գոր­ծեր, ո­րոնք հա­յե­րին ընդ­հան­րա­պես չեն տրա­մադ­րում։
Իմ այն հար­ցին, թե կա՞ն ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը ո­րա­կող չա­փո­րո­շիչ­ներ, Ար­մի­նե Ան­տո­նյանն ա­սաց հետևյա­լը. ՙՀա­մե­նայն դեպս, մեր Ցե­ղաս­պա­նա­գի­տու­թյան կենտ­րո­նում հրեա­ներն ըն­դու­նում են այն և ձգ­տում ինչ­քան հնա­րա­վոր է ա­կա­դե­միա­կան հար­թակ­նե­րում բարձ­րաց­նել հար­ցը և այն­քան ա­սել, որ կոն­պե­սաց­վի քա­ղա­քա­կան չճա­նա­չու­մը, որ­պես­զի չկաս­կա­ծենք, որ որևէ մե­կը դա հեր­քում է։ Ի­րենք են նույ­նիսկ մե­րոնց ա­ռա­ջար­կում և փոր­ձում ա­սել` ուղ­ղա­կի հաս­կա­ցեք, որ քա­ղա­քա­կան խն­դիր է, դրա հա­մար էլ չենք ճա­նա­չում։ Խո­ջա­լուի հետ կապ­ված էլ ա­զե­րի­ներն են փոր­ձեր ա­նում մտ­նել մեր Կենտ­րոն։

Շատ քա­ղա­քա­կան խն­դիր­ներ կան` բա­ցի հս­տակ գի­տա­կան չա­փո­րո­շիչ­նե­րից, Ռու­սաս­տանն էլ է ճա­նա­չել Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը, Դու­ման ըն­դու­նել է այդ օ­րեն­քը: Շատ եր­կր­նե­րի նա­խա­գահ­ներ ա­ռայ­սօր օգ­տա­գոր­ծում են ՙկո­տո­րած­ներ՚ եզ­րույ­թը, իսկ մենք չենք կա­րո­ղա­նում նրանց հա­կադ­րել, որ կո­տո­րա­ծի և ցե­ղաս­պա­նու­թյան բնույթ­նե­րը տար­բեր են։ Մեր դեպ­քում խնդ­րա­հա­րույցն այդ փաս­տաթղ­թե­րի ոչ բա­վա­րար լի­նելն է. օս­մա­նյան ար­խիվ­նե­րը վա­ղուց ոչն­չաց­ված են։ Հրեա­նե­րը Նյուրն­բեր­գի պրո­ցե­սով կա­րո­ղա­ցան փաս­տաթղ­թա­վո­րել այդ ամ­բողջ հան­ցա­գոր­ծու­թյու­նը։ Մեր դեպ­քում իթ­թի­հա­տա­կան­նե­րի ար­խի­վը շտապ ոչն­չաց­վեց, ու մենք գո­նե այդ հրա­ման­նե­րը, ո­րոնք ե­ղել են և ոչն­չաց­վել, փաս­տա­ցի ձեռ­քի տակ չու­նենք։ Դրա­նով բո­լո­րո­վին չեմ նսե­մաց­նում ե­ղած փաս­տաթղ­թա­բա­նու­թյու­նը, բայց ուղ­ղա­կի փոքր-ինչ դժ­վար է գործն ա­ռաջ գնում։ Շատ պե­տու­թյուն­ներ ճա­նա­չել են ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը, բայց, քա­ղա­քա­կան մի շարք գոր­ծոն­նե­րով պայ­մա­նա­վոր­ված` վերջ­նա­կան ճա­նա­չումն ու Թուր­քիա­յի ա­ռե­րե­սու­մը սե­փա­կան պատ­մու­թյան մութ է­ջե­րին ու­շա­նում է։ Իսկ խոր­հր­դա­րան­նե­րի ըն­դու­նու­մը դեռևս բա­վա­րար չէ ճա­նաչ­ման հա­մար։ Նույն ին­քը Ռու­սաս­տա­նը ճա­նա­չել է, բայց Ռու­սաս­տա­նում էլ տա­բու կա։
Ար­մի­նեն ու իր ըն­կեր­նե­րը շատ են հե­տաքր­քր­ված Ղա­րա­բա­ղյան հիմ­նախ­նդ­րով։ Նա մտա­դիր է սե­մի­նար­ներ նա­խա­ձեռ­նել ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թյուն­նե­րի վե­րա­բե­րյալ, որ ի­րա­վա­սու մար­դիկ գան, նս­տեն, խո­սեն և, ի վեր­ջո, հաս­կա­նան, թե ինչ ա­ռաջ­նա­հերթ խն­դիր­ներ ու­նեն։ Նա ցա­վում է, որ շա­տե­րը զբաղ­ված են կեն­ցա­ղա­յին մանր¬մունր խն­դիր­նե­րով, իսկ հա­յա­գի­տու­թյա­նը սպառ­նում է հա­յատ­գի­տու­թյու­նը, ինչն ան­թույ­լատ­րե­լի է, ե­թե չա­սենք` վտան­գա­վոր։ Ազ­գա­յին¬գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան հս­տակ ծրագ­րեր են անհ­րա­ժեշտ։ Մոսկ­վա­յում նրանք կա­րիք ու­նեն լսե­լու Հա­յաս­տա­նից ու Ար­ցա­խից ե­կած մաս­նա­գետ­նե­րի ու փոր­ձա­գետ­նե­րի եզ­րա­հան­գում­նե­րը, տե­ղյակ լի­նե­լու նրանց դիր­քո­րո­շում­նե­րին, ո­րոն­ցից էլ պի­տի ա­ծանց­վի տե­ղի հայ մաս­նա­գետ­նե­րի գոր­ծե­լա­կեր­պը՝ ի շահ Հա­յաս­տա­նի ու Ար­ցա­խի։ Ադր­բե­ջա­նը մի­լիոն­ներ է ծախ­սում իր սու­տը աշ­խար­հին հասց­նե­լու, իսկ մենք լռում ենք ու զլա­նում ա­ղա­ղա­կող ճշ­մար­տու­թյան մա­սին բարձ­րա­ձայ­նել, մեր փո­խա­րեն ու­րիշ ոչ մե­կը դռ­ներ չի ծե­ծե­լու, մեր հար­ցը մեր ձեռ­քով պի­տի լուծ­վի։ Ա. Ան­տո­նյա­նը պլա­նա­վո­րում է Ար­ցախ այ­ցե­լել հու­նիս ամ­սին, ե­թե հա­ջող­վի, նաև դա­սա­խո­սու­թյուն­նե­րով հան­դես գալ ու­սա­նո­ղու­թյան առջև։ Զրու­ցակ­ցիս կար­ծի­քով` անհ­րա­ժեշտ է ա­նընդ­հատ քա­րո­զել և հա­կա­ռա­կոր­դի մեծ գու­մար­նե­րով քա­րոզ­չու­թյա­նը հա­կա­դար­ձել ՙու­ղե­ղով՚ ու հա­կա­քա­րոզ­չու­թյամբ։ Նրանք նաև պե­տա­կան ինս­տի­տուտ­նե­րով են քա­րոզ­չու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նում, իսկ մենք՝ հա­յերս, դա ա­նում ենք ան­հատ­նե­րով և խիստ տե­ղա­յին։ Նա ար­դեն եր­կար ժա­մա­նակ է փոր­ձում է գի­տա­կան ըն­կե­րու­թյուն հիմ­նադ­րել, ո­րը պի­տի զբաղ­վի հա­յա­գի­տու­թյան քա­րո­զով: Նա վեր­ջերս տե­ղե­կա­ցավ, որ Մոսկ­վա­յի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նում Իս­րա­յե­լի դես­պա­նու­թյու­նը զբաղ­վում է Իս­րա­յե­լի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան գե­րա­կա­յու­թյուն­նե­րով և Իս­րա­յե­լից հրա­վիր­ված մաս­նա­գետ­նե­րը մարդ­կանց գլու­խը լց­նում են ի­րենց տե­սա­կետ­նե­րով։
Ար­ցա­խյան պատ­վի­րա­կու­թյան հետ նախ­նա­կան պայ­մա­նա­վոր­վա­ծու­թյուն ձեռք բեր­վեց հն­չած մտա­հո­գու­թյուն­նե­րի վե­րա­բե­րյալ կազ­մա­կեր­պել սե­մի­նար­ներ, ՙԿլոր սե­ղան­ներ՚ տար­բեր մա­կար­դա­կով հան­դի­պում­ներ, հա­մախ­մբ­վել հա­յու­թյա­նը հու­զող բո­լոր փոք­րու­մեծ խն­դիր­նե­րի շուրջ։ Իսկ թե որ­քա­նով է Ռու­սաս­տա­նը շա­հագր­գիռ Ար­ցա­խի հար­ցում, Ար­մի­նեն ցա­վով մատ­նան­շեց վեր­ջերս տե­ղի ու­նե­ցած մի դեպք… Ծնն­դով գյում­րե­ցի ու­սա­նող ըն­կեր­նե­րից մե­կը դի­մում գրեց` խնդ­րե­լով ի­րեն հե­ռաց­նել հա­մալ­սա­րա­նից և հար­գել իր ցան­կու­թյու­նը ծա­ռա­յել Ար­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թյան բա­նա­կում...Մի քա­նի օ­րից ստաց­վեց բու­հի պա­տաս­խա­նը` չենք ըն­դու­նում ձեր դի­մու­մը կաս­կա­ծե­լի ձևա­կերպ­ման պատ­ճա­ռով։ Իսկ կաս­կա­ծե­լի ձևա­կեր­պու­մը, պարզ է, Ար­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թյունն է։ Ու­սա­նողն իր ցան­կու­թյունն է ձևա­կեր­պել և ստա­ցել է քա­ղա­քա­կան գնա­հա­տա­կան։
Ա. Ան­տո­նյա­նը հա­մոզ­ված է, որ ինս­տի­տու­ցիո­նալ գոր­ծո­նը` պե­տա­կան ինս­տի­տու­տը պի­տի աշ­խա­տի։ Հրեա­կան հա­մայն­քը բո­լո­րո­վին չէր կա­յա­նա ա­ռանց Իս­րա­յե­լից ե­կող ազ­դակ­նե­րի։ Նրա հա­մար միան­շա­նակ է, որ մինչև Հա­յաս­տա­նից ու Ար­ցա­խից չգան ազ­դակ­նե­րը, գոր­ծըն­թա­ցը ցան­կա­լի ար­դյունք չի տա­լու:

Ստեփանակերտ-Մոսկվա-Ստեփանակերտ