ՇՈՒ­ՇԻՆ` ՀԻՆ ԲԱ­ՑԻԿ­ՆԵ­ՐԻ ՎՐԱ

Մոսկ­վա­յի հայ­կա­կան թան­գա­րա­նի պատ­րաս­տած նյու­թը պատ­մում է Շու­շիի ա­մե­նա­վառ հու­շար­ձան­նե­րի, քա­ղա­քի տե­սա­րան­նե­րով հին բա­ցիկ­նե­րի մա­սին:

Պատ­մա­բան Մ. Սարգ­սյա­նը 1428թ. ձե­ռագ­րում հի­շա­տակ­ված ՙԱ­մա­րա­սի մար­զի հի­նա­վուրց Շու­շին՚ նույ­նաց­նում է ժա­մա­նա­կա­կից Շոշ գյու­ղի հետ: Հայ հե­տա­զո­տող­նե­րից ո­մանք ա­ռաջ են քա­շում այն վար­կա­ծը, որ բնա­կա­վայրն իր ան­վա­նու­մը ստա­ցել է Շու­շիի բեր­դի ա­նու­նից:
Շու­շիի հետ են կապ­ված IX դա­րում ապ­րած և ա­րաբ­նե­րի դեմ հաղ­թա­նակ տա­րած Խա­չե­նի իշ­խան Սահլ Սմ­բա­տյա­նի և Հա­սան Ջա­լա­լյա­նի (XIIIդ.) ա­նուն­նե­րը:
Հա­յաս­տա­նի միջ­նա­դա­րյան պատ­մու­թյան մեջ որ­պես մշա­կու­թա­յին հազ­վա­գյուտ ար­ժեք և ճար­տա­րա­պե­տա­կան գո­հար հի­շա­տակ­վում է միջ­նա­դա­րյան Շու­շի բեր­դա­քա­ղա­քը: Եր­կար ժա­մա­նակ այն Ար­ցա­խի իշ­խան­նե­րի բնա­կա­վայրն էր հան­դի­սա­նում: Տա­րեգ­րու­թյան մեջ բեր­դը հի­շա­տակ­վում է որ­պես ազն­վա­կան տոհ­մե­րի ՙարծ­վա­բույն՚: Այս­պես, պատ­մու­թյա­նը հայտ­նի է XVIIIդ. այս­տեղ բնա­կու­թյուն հաս­տա­տած հայ իշ­խան Շահ­նա­զա­րյա­նի ա­նու­նը:
Շու­շին այլ ա­նուն­ներ նույն­պես ու­նի: Ո­րոշ աղ­բյուր­նե­րում բարձ­րա­դիր քա­ղաքն ան­վան­վում է Քերծ, Շոշ, Քա­րեն գլուխ, Շո­շի Սխ­նախ: Իսկ որ­քաoն պատ­մա­կան հու­շար­ձան­ներ կան կենտ­րո­նաց­ված այս տե­ղան­քում: Դրանք և՜ քա­րան­ձա­վա­յին բնա­կա­տե­ղի­ներն են, և՜ բեր­դա­պարս­պի մնա­ցորդ­նե­րը, և՜ Վա­րան­դա­յի պա­լա­տը, նր­բա­կերտ խաչ­քա­րե­րը, և՜ հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րը: Բո­լոր այս հու­շար­ձան­նե­րը թվագր­վում են տար­բեր դա­րե­րով` IX- XVIIդդ. մի­ջա­կայ­քով:
Շու­շիի տա­րած­քում մինչև վեր­ջերս պահ­պան­վում էր Քա­մու Խաչ հնա­գույն սր­բա­տե­ղին, ո­րը մեր­ձա­կա գյու­ղե­րի բնա­կիչ­նե­րի հա­մար ուխ­տա­տե­ղի էր հան­դի­սա­նում: Եվս մի հու­շար­ձան գտն­վում է Շու­շիի բար­ձուն­քի ստո­րո­տում` Զա­րիստ կոչ­վող ըն­դար­ձակ բնա­կա­տե­ղիի հետ­քե­րը: Այս տե­ղան­քի մա­սին հի­շա­տա­կում­ներ կան Հա­յաս­տա­նի IVդ. հին քար­տեզ­նե­րի վրա: Բա­ցի այդ, տե­ղան­քի մա­սին տե­ղե­կու­թյուն­ներ են պահ­պան­վել նաև XIIIդ. Գտ­չա­վանք ե­կե­ղե­ցու շի­նա­րա­րու­թյան ժա­մա­նակ պա­տե­րի վրա թողն­ված ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րում:
Շու­շիի բնա­պատ­կեր­ներն ու մի­ջա­վայ­րը շատ ճա­նա­պար­հորդ­նե­րի սր­տեր են գե­րել: Այս հե­ղի­նակ­նե­րի նկա­րագ­րու­թյուն­նե­րից էլ տե­ղան­քի մա­սին ա­ռա­ջին տե­ղե­կու­թյուն­ներն ենք ստա­նում: Շու­շի է այ­ցե­լել ֆրան­սիա­ցի բնա­գետ և հնէա­բան Ֆրե­դե­րիկ Դյու­բուա դե Մոն­պե­րեն, ով XIXդ. կազ­մել է մինչ օրս իր ար­դիա­կա­նու­թյու­նը չկորց­րած` ՙՃա­նա­պար­հոր­դու­թյուն դե­պի Ան­դր­կով­կաս՚ ար­ժե­քա­վոր աշ­խա­տու­թյու­նը: Այս­տեղ ե­ղել են նաև Կով­կա­սի գեր­մա­նա­ցի ու­սում­նա­սի­րող բա­րոն Ավ­գուստ ֆոն Հակ­սթ­հաու­զենն ու անգ­լիա­ցի Գ. Կե­պել­լը: Նրանք բո­լորն էլ ի­րենց շր­ջա­գա­յու­թյուն­նե­րի տպա­վո­րու­թյուն­նե­րի շուրջ հան­գա­մա­նա­լից գրա­ռում­ներ են թո­ղել:

Ո­րոշ ժա­մա­նակ Շու­շիում ապ­րել և ստեղ­ծա­գոր­ծել է մար­տան­կա­րիչ Վա­սի­լի Վե­րեշ­չա­գի­նը: Նկա­րի­չը հիա­նում էր այս վայ­րե­րով և Ար­ցա­խում մի շարք հե­տաքր­քիր գոր­ծեր է ստեղ­ծել: Ճա­նա­պար­հոր­դու­թյան ար­դյուն­քում Վե­րեշ­չա­գի­նի ստեղ­ծած ա­ռա­վել հայտ­նի գոր­ծե­րից մե­կը ՙՇու­շիում Մո­հա­րեմ տո­նի ժա­մա­նակ կրո­նա­կան ծի­սա­կար­գը՚ մե­ծա­դիր կտավն է: Նկար­չի` բնօ­րի­նա­կից ար­ված պատ­կեր­նե­րը, ինչ­պի­սիք են ՙՃամ­փորդ­նե­րի հա­մար տուն Շու­շիում՚, ՙՇու­շիի մզ­կի­թը՚ և այլ նկար­ներ եր­բեմ­նի զար­մա­նա­լի քա­ղա­քի մա­սին պատ­մող գրե­թե միակ վկա­ներն են, քա­ղաք, ո­րը XXդ. սկ­սած հայ­տն­վեց ազ­գա­մի­ջյան թշ­նա­ման­քի կի­զա­կե­տում: Շու­շիում Վա­սի­լի Վե­րեշ­չա­գի­նը մի քա­նի ա­միս­ներ անց­կաց­րեց:
Ա­հա թե ինչ է նկա­րիչն իր օ­րագ­րում գրել Շու­շիի մա­սին` ՙՇու­շին Ան­դր­կով­կա­սի մյուս քա­ղաք­նե­րի բա­ցար­ձակ հա­կա­պատ­կերն է: Տնե­րը կա­նո­նա­վոր են, գե­ղե­ցիկ, բարձր, լու­սա­վոր­ված բազ­մա­թիվ հրա­շա­գեղ պա­տու­հան­նե­րով: Քա­ղա­քի կա­ռուց­ման հա­մար օգ­տա­գործ­վել են ժայ­ռե­րի քա­րե­րը, ո­րոնց վրա գտն­վում է այն: Փո­ղոց­ներն ա­մե­նուր պատ­ված են լայն սա­լիկ­նե­րով, տա­նիք­նե­րը եվ­րո­պա­կա­նի նման են՚:
XX և XXIդդ. քա­ղա­քը ող­բեր­գու­թյուն­նե­րի մի­ջով է ան­ցել: Նո­րա­գույն պատ­մու­թյան է­ջե­րը տար­բեր ե­րանգ­նե­րով են պատ­ված: Լա­վա­տե­սու­թյուն և ա­պա­գա­յի հան­դեպ հա­վատ ներ­շն­չող վեր­ջին ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րից է Շու­շիում 2013թ. մա­յի­սի 9-ին Կեր­պար­վես­տի պե­տա­կան թան­գա­րա­նի բա­ցու­մը: Թան­գա­րա­նը կա­ռուց­ված է հայ­կա­կան մշա­կու­թա­յին ա­վան­դույթ­նե­րի ո­գով` հին քա­ղա­քի ճար­տա­րա­պե­տա­կան դի­մագ­ծին հա­մա­հունչ: Թան­գա­րա­նին կից գոր­ծում է նաև պատ­կե­րաս­րահ, ո­րի հա­մար մոսկ­վա­ցի բա­րե­րար­նե­րը նվի­րա­բե­րել են տար­բեր նկա­րիչ­նե­րի ու տար­բեր ո­ճե­րի ա­վե­լի քան 300 ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­ներ:

Նյու­թի հա­մար օգ­տա­գործ­վել է Ար­մեն Մկրտ­չյա­նի ՙՀա­յաս­տան՚, 2011թ. տե­ղե­կա­տուն
www.armmuseum.ru