ԵՍ ԱՊՐԵԼ ԵՄ ՇՈՒՇԻՈՒՄ
Հովսեփ ՅՈՒԶԲԱՇՅԱՆ
(Սկիզբը՝ ՙԱԱ՚ թիվ 12« 13« 14« 15)
Մայրս իր անընթեռնելի ձեռագրով հաճախ էր բացիկներ ուղարկում ինձ, երբ աշխատում էի Դաղստանում, Ղրիմում։ Նամակները միշտ ավարտվում էին հետևյալ բառերով՝ ՙՔո մայր Մայկո Յուզբաշյան՚։ Նա միշտ շրջապատված էր ծեր կանանցով, որոնք պաշտում էին մորս, օգնում էին տնտեսության մեջ, երեխաներին խնամելու գործում։ Այդ տատիկներին ես էլ եմ հիշում։ Նրանք մորս անվանում էին ՙհարթնը՚՝ հարս։
Մորս պաշտում էի։ Կարծում եմ նա առանձնապես զգացմունքներ չուներ հորս հանդեպ, և դա հասկանալի է՝ 16-ամյա աղջիկ էր, ամուսնացրին 31-ամյա տղամարդու հետ, որն առանձնապես նրան չէր խղճում։ Շատ տարիներ անց, արդեն Թիֆլիսում նա ինձ ասաց հորս մասին. ՙԻմ հոգիս կերավ՚։ Թիֆլիս տեղափոխվելուց հետո, իմ մանկության տարիներին նա շատ երջանիկ էր։ Հատկապես կապված էր մեծ քույրերիս՝ Աննայի և Սառայի հետ։ Հայրս մահացավ 1920 թվականին, երբ ես 18 տարեկան էի։ Այդ տարիքում զբաղված են լինում հիմնականում սեփական զգացմունքներով, և չեմ կարող ասել, որ հորս մահը շատ ծանր եմ տարել։
Անցնում եմ եղբայրներիս մանկության նկարագրությանը՝ մորս բառերով։ Հաճախ եմ մտածում, թե ինչպես էր մայրս այդքան երեխայի խնամքն իրականացնում։ Արդեն ասել եմ, որ մեր տանը միշտ պառավներ էին ապրում, որոնք օգնում էին մորս։ Նրանք ապրում էին ներքևի հարկում, որը կոչվում էր ՙՏիրտիրի օթաղ՚, որովհետև այդ սենյակում ինչ-որ ժամանակ ապրել էր իմ պապ տեր Առաքելը։ 1910թ., երբ ձմեռվա ամիսներին մենք տեղափոխվում էինք Թիֆլիս, այդ կանայք գալիս էին միայն ամառվա ամիսներին։ Այդ սենյակի հետ կապված մի պատմություն եմ հիշում. 1913 թվականն էր։ Տոնում էինք հորս ՜և մորս ամուսնության 35-ամյակը։ Տանը շատ հյուրեր կային։ Համարյա բոլոր եղբայրներս, Աննան Տիգրանի և երեխաների հետ, Սառան երեխաների և ամուսնու՝ Գրիգորի հետ։ 1910-1914 թվականները բացարձակ երջանիկ տարիներ էին՝ մինչև պատերազմի սկսվելը։ Այդ տարի Շուշի եկան նաև Սառայի ամուսնու՝ Գրիգոր Սաղյանի հայրը՝ Մուշեղը, մայրը՝ Արուսյակը, քույրն ու եղբայրը։
Մի օր Մեյդանում հորս մոտենում է մի ծեր մարդ՝ սպիտակահեր, սպիտակ մորուքով, ու ողորմություն է խնդրում։ Հայրս հարցուփորձ է անում ու իմանում, որ այս մարդը Բաքվից է, որտեղ խանութ է ունեցել, ու հիմա սնանկացել է, և քանի որ ծագումով Ստեփանակերտից է՝ եկել է Շուշի։ Հայրս խորապես հավատացյալ ու աստվածավախ մարդ էր՝ որոշում է, որ այս մարդն Աստծուց է ուղարկված, ու բերում է տուն։
Կերակրում, խմացնում են, տեղավորում պապիս սենյակում։ Թախտի վրա անկողին են փռում։ Փառք Աստծո, մայրս ասում էր ՙ40 ծերք յորղան-դոշակ օնինք՚, այդքան էլ գորգեր ու ջեջիմ։ Ընդ որում, գորգերն ամբողջ սենյակի երկայնքով։ Մեծ գրադարան ունեինք, շատ կահույք, անթիվ ամանեղեն, հինգ ինքնաեռ։ Ռոյալ ունեինք, գրամոֆոն։ Շեղվեցի։ Ուրեմն` ՙԱստծո ուղարկած մարդուն՚ պառկեցրինք քնելու։ Առավոտյան երկար ժամանակ սենյակից դուրս չէր գալիս։ Վերջապես մայրս մտնում է սենյակ ու տեսնում պատից հանված է գորգը, հավաքված է ամբողջ անկողինն ու ընդհանրապես ինչ կար չկար սենյակում։ Ու քանի որ մեր բոլոր սենյակները դուրս էին գալիս բակ, ՙԱստծո ուղարկած մարդն՚ անհետացել էր։ Այս դեպքից հետո շատ էինք կատակում հորս հետ։ Հենց մի մուրացիկ էր հայտնվում տան մոտ, ասում էինք. ՙԱստված եկավ, հայրիկ՚։
Ահա այսպիսի պատմություն։ 35-ամյակը նշում էինք շատ շքեղ։ Երկար պատշգամբը զարդարել էինք, կուսանոցից կույսեր էին եկել, տեր Հարությունն էր եկել՝ օրհնելու տունը։ Հայրս մատաղ էր արել։ Երեկոյան հյուրերը թեյում էին ինչպես ընդունված էր՝ այգում։ Հետո պարեր էին, մեծերը պրեֆերանս էին խաղում հատուկ թղթախաղի սեղանների վրա։ Առավոտյան ես միշտ բացում էի սեղանների փեղկերն ու անպայման կոպեկ էի գտնում։ Այդ օրվանից նկար էր պահպանվել։ Ամառային ուրախ հավաքների ժամանակ մայրս անընդհատ պտտվում էր բոլորի շուրջն ու ինչ-որ բան առաջարկում։ Առավոտյան կողովներով թութ էին բերում Քարին տակ գյուղից։ Իսկ հետո նախաճաշն էր՝ ձվածեղ՝ 25 ձվից։
Հեքիաթ դարձած օրեր են։
Ես անցնում եմ եղբայրներիս մանկության և պատանեկության տարիներին, այն ինչ բազմիցս լսել եմ մորիցս։ Բոլոր եղբայրներս ավարտել էին Շուշիի Ռեալական վարժարանը։ Վարժարանի աչքի ընկած ուսուցիչներից էր Չավչավաձեն, որը հետագայում ամուսնացավ Շուշիում հայտնի Թագուշ-խանումի աղջկա հետ։ Շուշիի Ռեալական վարժարանից հետո եղբայրներս մեկնում էին Գերմանիա՝ ուսումը շարունակելու։ Ամենադժվար երեխան Հովհաննեսն էր։ Տատս՝ Զառի բաջին, ազգային տարազ էր կրում, գլխին էլ ոսկյա կոպեկներով զարդարված տարազի մաս կազմող ՙչիխթի՚ կոչվածն էր կրում։ Գլխարկի կենտրոնում կլոր ստվարաթղթի վրա կտոր էր քաշած։ Մի անգամ Հովհաննեսը ստվարաթղթի մի կտոր էր գտել ու խաղում էր։ Տատս խնդրում է ստվարաթուղթը՝ գլխարկը թարմացնելու համար։ Հովհաննեսը տալիս է։ Տատս քանդում է գլխարկը, ստվարաթուղթը փոխում, վրան նոր կտոր քաշում ու հաջորդ օրը գալիս է մեր տուն։ Հովհաննեսը հենց նրան տեսնում է սկսում է սարսափելի լաց լինել ու պահանջում է իր ստվարաթղթի կտորը։ Այս լացն այնքան է ուժգնանում, որ տատս ստիպված քանդում է ՙչախթին՚ ու ստվարաթուղթը երեսին շպրտելով ասում. ՙԵր կալ, աչքդ կոխե՚։
Մի անգամ ամբողջ ընտանիքով գնացել էինք բուլվար, որտեղՀովհաննեսը միջատներ էր բռնել ու թղթե տոպրակի մեջ բերել էր տուն։ Գիշերը հիշել էր, ու երբ բացել էր տոպրակը, պարզվել էր` միջատները թռել-գնացել էին։ Լացը դրել էր. ՙԻմ բուլվարի վըթեսն ում օզում՚։ Մայրս պատմում էր, որ գնացել էր խոհանոց, ինչ-որ միջատներ էր հավաքել պատուհաններից ու թղթե տոպրակում բերել-տվել էր Հովհաննեսին։ Հովհաննեսը նայել էր ու սկսել ավելի բարձր բղավել. ՙԵս իմ բուլվարի վըթեսն ում օզում՚։
Սիմոն եղբայրս սիրում էր գնալ Շուշիի հարակից անտառները, տարբեր բաներ էր հավաքում, բերում տանը ուսումնասիրում։ Ասում էր կենսաբան պիտի դառնա։ Եվ իսկապես նա հասավ կենսաբանական գիտությունների դոկտորի աստիճանի։ Ավարտելով Գերմանիայում՝ մագիստրոսի աստիճանով վերադարձավ Թիֆլիս, ուր տեղափոխվել էր մեր ընտանիքը։ 1921-ին ամուսնացավ Էսյա Կայզանսկայայի հետ։ Մենշևիկյան Վրաստանի և Դաշնակցական Հայաստանի միջև կոնֆլիկտներ էին առաջացել։ Թիֆլիսում սկսել էին հայերի ձերբակալությունները։ Ձերբակալվածներին պահում էին սեմինարիայի շենքում։ Էսյան լացելով եկավ մեր տուն ու հայտնեց, որ Սիմոնին տարել են։ Հետո ձերբակալեցին Հովհաննեսին։ Տանը մնացինք ես, մայրս ու Արուսյակը։ Ահա այստեղ Էսյան ցույց տվեց ինձ իրեն։ Բուտերբրոդներով ու թերմոսով նա օրը մի քանի անգամ տնից վազում էր սեմինարիայի շենք ու կերակրում Սիմոնին ու Հովհաննեսին։ Չորս օրից նրանց ազատեցին։ Սիմոնն անվերջ պատմում էր Էսիայի սխրագործությունների մասին։ Սա Էսյայի կողմից հոգեբանական էտյուդ էր, դրանով նա արագացրեց իրենց ամուսնությունը։ Այսպես Էսյան մտավ մեր գերդաստան։ Նա չոր կին էր՝ դուրս թռած աչքերով։ Ամենից դժվար մայրս համակերպվեց Էսյայի հետ։ Նրա մասին մորս տպավորությունն այսպիսին էր. ՙԱշկերը հանց ա տուրս պրծած կերթնուկ՚։ Շատ շուտով մեր տանը Էսյան լցվեց, սիրունացավ, սկսեց հագնվել ու համակրելի կնոջ կերպարանք ստացավ։ 1935-ին Սիմոնը եկավ Երևան դասախոսություններ կարդալու։ Այդ ընթացքում Էսյան իր սիրեկանի հետ տեղափոխվեց Մոսկվա, ինչը ցնցում էր Սիմոնի համար, որն այնքան բան էր արել Էսյայի կյանքում։ Հետո Սիմոնն ամուսնացավ հայտնի ֆիզիոլոգ Խաչիկ Կոշտոյանի զարմուհու՝ Ելենա Բաղդասարովայի հետ, որի մահով հանգավ մեր գերդաստանի լույսը Թիֆլիսում։ Ելենայի մահից հետո կնոջս հետ գնացինք Թիֆլիս, Յուզբաշյանների վերջին օջախի դուռը փակելու։ Փոփոխական էր նրա ճակատագիրը։ Ապրեց մինչև 74 տարեկան ու շատ բան տեսավ իր կյանքի ընթացքում։
Եղիշի ու Նիկիտի մասին ոչինչ չէին պատմում։ Նիկիտը շատ լուրջ էր ու փառահեղ սովորում էր։ Իմ ծնվելուց առաջ արդեն մեկնել էր Գերմանիա սովորելու։ Շուշի երբևէ չէր եկել։ Գերմանիայից հետո ապրել էր Ռոստովում ու միայն 1920 թվականին եկել էր Թիֆլիս։ Նա ինժեներ-էլեկտրիկ էր։ Թիֆլիսի էլեկտրամեխանիկական գործարանի տնօրենն էր։ 1930-ին տեղափոխվել է Երևան։ Երևանում նոր կառուցվող տրամվայի գծի հեղինակն էր։ 1937-ին տեղափոխվել է պոլիտեխնիկական ինստիտուտ՝ դոցենտի աստիճանով։
(Շարունակելի)