ՊԸԼԸ-ՊՈՒՂԻՆ ԵՎ ... ԵՍ

Թող ար­տա­ռոց չթ­վա նման վեր­նա­գի­րը։ Ա­հա թե ին­չու. 44-օ­րյա ա­նի­ծյալ պա­տե­րազ­մից ա­վեր­ված իմ բնա­կա­րա­նում անվ­նաս մնա­ցած ե­զա­կի ի­րե­րի շար­քում ա­մե­նա­տո­կու­նը մեր եր­կու­սի դի­ման­կար­ներն էին՝ Պը­լը-Պու­ղու և իմ։ Պա­տե­րազ­մի հենց ա­ռա­ջին շա­բա­թը, հոկ­տեմ­բե­րի 4-ին, թշ­նա­մու հր­թի­ռա­կո­ծու­թյու­նից ու հրե­տա­կո­ծու­թյու­նից մեր շեն­քի մի հատ­վա­ծը, ուր էր նաև իմ բնա­կա­րա­նը, լրի­վու­թյամբ ա­վեր­վել է։ Եվ հրաշ­քով փրկ­ված այդ եր­կու նկար­ներն ա­միս­ներ շա­րու­նակ մնա­ցել են ան­դուռ, ան­պա­տու­հան, ան­տա­նիք ա­վե­րակ­նե­րում՝ անձրևից, քա­մուց, արևից՝ ան­պաշտ­պան։ Բայց, չնա­յած այդ ա­մե­նին, ա­սես, հրաշ­քով` շն­չա­վոր­ված, ա­պա­վի­նե­լով ի­րենց ներ­քին ու­ժին, եր­կուսն էլ չեն գու­նա­թափ­վել, մնա­ցել են ի­րենց նախ­կին շեն­շող տես­քով։

Պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում մո­տա­կա շեն­քե­րից մե­կի նկու­ղում ա­պաս­տա­նա­ծիս հա­մար անհ­նար էր ան­գամ մուտ­քի աս­տի­ճան­նե­րով բարձ­րա­նալ՝ ա­վե­րակ­ված տուն կոչ­վա­ծի մեջ որևէ բան փր­կե­լու հույ­սով։ Միայն հրա­դա­դա­րից հե­տո, ձմեռ­նա­մու­տին, հնա­րա­վոր ե­ղավ բոր­բոս­նա­պատ, ի­րենց խեղ­ճա­ցած տես­քով սիրտ կսկ­ծաց­նող գր­քերս ու մի քա­նի ան­դա­մա­հատ­ված ի­րեր հա­նել տան ա­վե­րակ­նե­րից։
Մեր եր­կու­սի դի­ման­կար­նե­րը խա­ղաղ ու բա­րի ժա­մա­նակ­նե­րում, հա­վուր պատ­շա­ճի, բնա­կա­նա­բար, զար­դա­րում էին իմ տան պա­տե­րը։ Հու­րա­խու­թյամբ նշեմ, որ դրանք մշ­տա­պես գրա­վում էին իմ հյու­րե­րի ու­շադ­րու­թյու­նը։ Եվ ես էլ սի­րով ներ­կա­յաց­նում էի և՜ նկա­րիչ­նե­րին, և՜ ինձ մոտ այդ գոր­ծե­րի հայ­տն­վե­լու պատ­մու­թյու­նը։ Այդ ժա­մա­նակ էլ ինձ հա­մար խոր­հր­դան­շա­կան էր, որ եր­կու նկա­րիչ­նե­րը կրում էին միևնույն՝ Գաբ­րիե­լյան ազ­գա­նու­նը...
Թող հան­ճա­րեղ ա­ռա­կա­խոսն ինձ նե­րի, բայց պետք է սկ­սեմ իմ դի­ման­կա­րի պատ­մու­թյու­նից, քան­զի այն ա­ռա­ջինն է հայ­տն­վել իմ կյան­քում։ Հատ­կան­շա­կան է, որ կտավն ստեղծ­վել է ար­ցա­խյան շարժ­ման ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րին, հա­մա­րյա թե՝ պա­տե­րազ­մի նա­խա­շե­մին։ Հի­շում եմ Սամ­վել Գաբ­րիե­լյան նկար­չի ար­վես­տա­նո­ցը գտն­վում էր Ստե­փա­նա­կեր­տի կենտ­րո­նա­կան շու­կա­յի հան­դի­պա­կաց շեն­քի ա­ռա­ջին հար­կում՝ նախ­կին ՙՄան­կա­կան աշ­խարհ՚ հան­րա­խա­նու­թի տե­ղը։ Տո­ղե­րիս հե­ղի­նակ` նո­րա­բաց հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան աշ­խա­տողս, հա­ղոր­դում էի ու­զում պատ­րաս­տել այդ ժա­մա­նակ իսկ իր ու­րույն ար­վես­տով ա­ռանձ­նա­ցող նկար­չի մա­սին, և նա հա­մա­ձայ­նեց՝ շատ հե­տաքր­քիր փո­խա­դարձ ա­ռա­ջար­կով. վրձ­նել իմ դի­ման­կա­րը։
Ա­ռա­ջին պա­հին տա­րօ­րի­նակ էր նման ա­ռա­ջար­կը, քան­զի, իմ կար­ծի­քով, դա մե­ծա­հա­րուստ­նե­րի, ինք­նա­սի­րա­հար­ված նար­ցիս­նե­րի մե­նաշ­նորհն էր՝ ժա­մե­րով կեց­վածք ըն­դու­նել՝ սե­փա­կան դի­ման­կարն ու­նե­նա­լու հա­մար։ Բայց ժա­մա­նակ անց՝ հա­մա­ձայ­նե­ցի, այն էլ նկար­չի տիկ­նոջ, ան­վա­նի ման­կա­վարժ, իր ա­մուս­նու ա­մեն մի ձեռ­նարկ­մա­նը սա­տա­րող՝ Ան­ժե­լա­յի հոր­դո­րով։ Այդ­պես ամ­բող­ջա­ցավ մտահ­ղա­ցու­մը, իսկ մեր աշ­խար­հում ար­դեն ո­րո­տում էին թշ­նա­մու ՙԱ­լա­զան­նե­րը՚, ո­րոնք, ի դեպ, նաև պայ­թել են հենց ար­վես­տա­նո­ցի մեր­ձա­կայ­քում՝ վնա­սե­լով դռ­ներն ու պա­տու­հան­նե­րը, նկար­նե­րը։
Պա­տե­րազ­մից հե­տո Սամ­վել Գաբ­րիե­լյա­նի ար­վես­տա­նո­ցի տե­ղը փոխ­վեց, բա­րե­բախ­տա­բար, նա կա­րո­ղա­ցավ փր­կել իր գոր­ծե­րի մեծ մա­սը, այդ շար­քում նաև իմ դի­ման­կա­րը։ Իմ բնա­կա­րա­նա­մու­տի շնոր­հա­վո­րան­քը ե­ղավ նկար­չի նվե­րը, և ես ա­մեն ան­գամ մտո­վի շնոր­հա­կա­լու­թյուն էի հայտ­նում նկար­չին ու իր կնո­ջը՝ տա­ղան­դա­վոր ար­վես­տա­գե­տի մեկ գործն ու­նե­նա­լու հպար­տու­թյամբ։
...Պը­լը-Պու­ղին, ի­հար­կե, պատ­մա­կան դեմք է, սա­կայն նրա դի­ման­կա­րը կեր­տե­լու հա­մար ան­հար­ժեշտ էր բնօ­րի­նա­կի առ­կա­յու­թյու­նը, ինչն իր պա­րա­գա­յում անհ­նար էր։ Մեր սի­րե­լի ա­ռա­կա­խոսն ապ­րել է 18-րդ դա­րում և, բնա­կա­նա­բար, իր դի­ման­կարն ստեղ­ծե­լու հա­մար նկա­րիչ­նե­րի երևա­կա­յու­թյա­նը լայն հո­րի­զոն­ներ է ուր­վագ­ծել, ո­րոնք այն­քան տե­սա­նե­լի են իր թո­ղած բա­նա­հյու­սա­կան նմուշ­նե­րում։ Ա­սել է թե՝ շի­նա­կան Պո­ղո­սի դի­մագ­ծերն այ­լա­բա­նո­րեն թաքն­ված են իր խոս­քում։
Եվ հենց այս հան­գա­մանքն է ոգևո­րել նրա դի­մա­նա­կա­րին անդ­րա­դար­ձող նկա­րիչ­նե­րին՝ հու­շե­լով, թե ինչ կեր­պար կու­նե­նար հան­ճա­րեղ զվար­ճա­խո­սը։
Թերևս Ռու­բեն Գաբ­րիե­լյան նկա­րիչն էլ չի կա­րո­ղա­ցել զս­պել Պու­ղուն պատ­կե­րե­լու գաղ­թակ­ղու­թյու­նը։ Եվ դա ի­րա­կա­նաց­վել է մի քա­նի վա­րիա­ցիա­նե­րով, ո­րոն­ցից յու­րա­քան­չյուրն էլ յու­րո­վի է մեկ­նա­բա­նում միջ­նա­դա­րյան ա­ռա­կա­խո­սի էու­թյու­նը, նրա խառն­ված­քի ո­րակ­նե­րը, ո­րոնք էլ ի­րենց հեր­թին հնա­րա­վո­րու­թյուն են տա­լիս դի­տո­ղին ամ­բող­ջաց­նել իր մտա­պատ­կե­րում ու­նե­ցած Պու­ղու կեր­պա­րը։ Այս ա­մե­նի մա­սին իմ հիա­ցա­կան տպա­վո­րու­թյունն եմ ներ­կա­յաց­րել նկար­չին՝ իր երևա­նյան բնա­կա­րա­նում՝ հար­ցազ­րույ­ցին զու­գըն­թաց։ Ար­մատ­նե­րով Ռու­բեն Գաբ­րիե­լյա­նը Ար­ցա­խի Քա­րագ­լուխ գյու­ղից է, ծն­վել, հա­սակ է ա­ռել Բաք­վում։ Գե­րա­զան­ցու­թյամբ ա­վար­տե­լով տե­ղի գե­ղար­վես­տի ու­սում­նա­րա­նը, բարձ­րա­գույն կր­թու­թյու­նը շա­րու­նա­կել է Լե­նինգ­րա­դի Ի­լյա Ռե­պի­նի ան­վան գե­ղար­վես­տի, քան­դա­կա­գոր­ծու­թյան և ճար­տա­րա­պե­տու­թյան ինս­տի­տու­տում /ներ­կա­յումս՝ Սանկտ Պե­տեր­բուր­գի գե­ղար­վես­տի ա­կա­դե­միա/։ Դեռևս ու­սա­նե­լու տա­րի­նե­րին ար­ժա­նա­նա­ցել է ռուս ան­վա­նի ար­վես­տա­գետ­նե­րի բարձր գնա­հա­տա­կա­նին։ Ա­ռաջ անց­նե­լով ա­սենք, որ նա ան­հա­տա­կան ցու­ցա­հան­դես­ներ է ու­նե­ցել Չե­լյա­բինս­կում /ուր ապ­րել է եր­կար տա­րի­ներ/, Մոսկ­վա­յում, Երևա­նում, Ստե­փա­նա­կեր­տում, Մոն­րեա­լում, Լոս Ան­ջե­լե­սում, Սան Դիե­գո­յում։
Ան­վա­նի նկար­չու­հի էր նաև իր տի­կի­նը՝ ա­ռա­ջա­ցած տա­րի­քում էլ գե­ղե­ցիկ դի­մագ­ծե­րը պա­հած Քնա­րիկ Հով­հան­նի­սյա­նը։ Ար­ցա­խյան շարժ­ման նա­խա­շե­մին՝ 1986-ին, Ռու­բեն Գաբ­րիե­լյա­նը Բաք­վից տե­ղա­փոխ­վել է Երևան, ուր մինչ այդ բնա­կու­­թյուն էին հաս­տա­տել կինն ու զա­վակ­նե­րը։ Դրան նա­խոր­դել է իր՝ հայ մտա­վո­րա­կա­նի հան­դեպ հեր­թա­կան սպառ­նա­լի­քը՝ բնա­կա­րա­նի հր­կիզ­ման փոր­ձը Բաք­վում։

Երևա­նում ապ­րում էին հա­մեստ, ա­վե­լի ճիշտ՝ դժ­վա­րին կեն­ցա­ղով։ Եվ այդ դժ­վա­րու­թյուն­ներն այն­քան ան­հա­մա­տե­ղե­լի էին նկար­նե­րից հառ­նող նրա պատ­կե­րած ար­ցախ­ցի­նե­րին, ո­րոնք ոչ միայն ազն­վա­կա­նի հագ ու կապ ու­նեին, այլև հա­յացք ու տրա­մադ­րու­թյուն։ Որ­քան մեծ էր իմ ու­րա­խու­թյու­նը, երբ մեր հան­դի­պու­մից շատ չան­ցած ես ստա­ցա Պը­լը -Պու­ղու նկա­րը՝ հա­մեմ­ված ար­ցա­խյան շքեղ կո­լո­րի­տով։ Ազ­գա­յին գոր­գար­վես­տի նախ­շե­րով զար­դա­րուն խուր­ջի­նով ծածկ­ված է­շի հա­մե­տին ար­քա­յա­վա­յել բազ­մած Պու­ղին՝ ի­մաստ­նո­րեն մա­տը տն­կած, հեր­թա­կան ա­ռակն ու զվար­ճա­խո­սու­թյունն է ներ­կա­յաց­նում՝ բաց դար­պա­սով մտ­նե­լով գյու­ղա­մեջ, ուր տա­րեց­նե­րը՝ համ­բե­րան­քի չի­բու­խով փիքր են ա­նում աշ­խար­հի ան­ցու­դար­ձի շուրջ։
Նկարն իր գու­նա­յին գամ­մա­յով այն­քան ա­ռինք­նող է, սիրտ ջեր­մաց­նող, որ թվում է այդ աշ­խար­հում ապ­րել են միայն եր­ջա­նիկ մար­դիկ։
Սա նկար­չի ե­րա­զանքն էր, որ իր հայ­րե­նի Ար­ցա­խը դրախ­տա­վայր մնա՝ լի եր­ջան­կու­թյամբ ու բա­րօ­րու­թյամբ։ Տխուր դիպ­վա­ծով՝ կնոջ՝ Քնա­րի­կի մահ­վան քա­ռա­սուն­քը դեռ չլ­րա­ցած, Ռու­բեն Գաբ­րիե­լյա­նը նույն­պես 2015-ին հրա­ժեշտ է տվել երկ­րա­յին կյան­քին։
..Եվ հի­մա ար­ցա­խյան եր­րորդ պա­տե­րազ­մը ցմ­րուր ապ­րա­ծի՝ ջրում խեղդ­վո­ղի և ծղո­տից բռ­նո­ղի ներք­նա­տե­սու­թյամբ պա­տա­հա­կան չեմ հա­մա­րում եր­կու Գաբ­րիե­լյան­նե­րի պատ­կե­րած Պու­ղու և իմ դի­ման­կար­նե­րի անվ­նաս մնա­լը՝ իբրև ևս մեկ ա­պա­ցույց ար­հա­վիրք­նե­րին դի­մա­կա­յե­լու մեր ու­ժի։
Շատ ու­սում­նա­սի­րող­ներ Պու­ղու ծնն­դա­վայ­րը հա­մա­րել են Շու­շին, հա­յոց բեր­դա­քա­ղա­քը, որն այն­պես ցա­վագ­նո­րեն այ­սօր էլ դար­ձել է թուր­քի ոտ­քի կո­խան։ Տաս­նա­մյակ­նե­րով աչ­քը ճամ­փին հա­րա­զա­տի պես սպա­սել է իր ա­զա­տու­թյա­նը և, հա­զիվ շունչ քա­շել, բայց կր­կին գե­րու­թյան մեջ հայ­տն­վել։
Ինչ կա­սեր խոս­քա­շեն ու իր գնա­հա­տա­կան­նե­րում անխ­նա Պու­ղին մեր ժա­մա­նակ­նե­րի մե­լիք­շահ­նա­զար­նե­րի մա­սին... Ա՛խր, ին­քը հենց Շու­շին քոչ­վոր ու իր ծա­գու­մով ան­հայտ ոչն­չու­թյա­նը նվի­րող հե­րո­սա­կան Ար­ցա­խի պատ­մու­թյան խա­րա­նի՝ Վա­րան­դա­յի եղ­բայ­րաս­պան մե­լի­քի մոտ էր ծա­ռա­յում։ Նա ա­նո­ղոք քն­նա­դա­տում և ծաղ­րի էր են­թար­կում մե­լի­քի պա­կա­սու­թյուն­նե­րը` ա­ռանց հետևանք­նե­րի մա­սին մտա­ծե­լու։
ՙԻ­մաս­տուն, զվար­ճա­խոս Պո­ղո­սը՝ Պու­ղին, ո­րին ժո­ղո­վուր­դը սի­րում էր ար­դա­րա­ցիու­թյան, պար­զու­թյան, շի­տա­կու­թյան, բա­րու­թյան և խո­րը ի­մա­ցու­թյուն­նե­րի հա­մար, ծա­ռա­յու­թյան մեջ է մտ­նում ժա­մա­նա­կի ծա­խու բռ­նա­վոր­նե­րից մե­կի՝ մե­լիք Շահ­նա­զա­րի մոտ։ Եվ ա­հա այս դրա­մա­տիզմն է, որ կա Պու­ղու բո­լոր զվար­ճա­խո­սու­թյուն­նե­րի, ա­ռակ­նե­րի ու զրույց­նե­րի են­թա­տեքս­տում՝ իբրև նրա մտա­ծո­ղու­թյան հիմք։ Սրա­խո­սե­լու, կա­տա­կե­լու, զվար­ճա­խո­սե­լու և ա­ռա­կա­խո­սե­լու բա­ցա­ռիկ շնորհ­ներն էին, որ ան­շուշտ, ռա­միկ Պո­ղո­սի հա­մար ճա­նա­պարհ բա­ցե­ցին դե­պի մե­լի­քի ա­պա­րան­քը, սա­կայն նա, ծա­ռա­յե­լով մե­լի­քի մոտ, չծա­ռա­յեց նրան, այլ շա­րու­նա­կեց մնալ, ինչ­պես մեծ գու­սանն է ա­սում` խալ­խի նո­քար, ժո­ղովր­դի նվի­րյալ՚, -կար­դում ենք գրա­կա­նա­գետ Վար­դան Հա­կո­բյա­նի՝ Պու­ղուն նվիր­ված հոդ­վա­ծում։
Եվ դա էր պատ­ճա­ռը, որ ժո­ղո­վուր­դը այդ խե­լոք, սրա­միտ և հա­մար­ձակ մար­դուն սի­րե­լով հան­դերձ՝ ՙպըել՚, այ­սինքն` գիժ ա­նունն է տվել։
Վա­հագն Դավ­թյա­նի տաս­նա­մյակ­ներ ա­ռաջ երևա­ցած խոս­քը, նույն­պես, մեր ժա­մա­նակ­նե­րի հա­մար է. ՙԱր­ցախ­ցու առ­նա­կան տխուր դեմքն այ­սօր ա­վե­լի քան եր­բեք, կա­րիք ու­նի ժպի­տի։ Այն ժո­ղո­վուր­դը, որ տա­ռա­պան­քի մեջ ան­գամ ժպ­տալ ու ծի­ծա­ղել գի­տի, կեն­սու­նակ է և ան­պար­տե­լի։ Պա­տա­հա­կան չէ, որ Ար­ցա­խը Պը­լը-Պու­ղի է տվել հայ գրա­կա­նու­թյա­նը։ Դա ար­ցախ­ցու կեն­սա­սեր ո­գու, նրա զվարթ խոս­քի առ­հա­վատ­չյան է՚։
Հի­րա­վի, Պու­ղուն անդ­րա­դառ­նում ենք ա­մե­նադժ­վա­րին պա­հե­րին, մեծ ար­վես­տա­գե­տի լա­վա­տե­սու­թյու­նը, կեն­սա­սի­րու­թյու­նը մեր դժ­վա­րին օ­րե­րին խառ­նե­լու` մեր հոգ­սա­շատ ա­ռօ­րյան փոքր-ինչ թեթևաց­նե­լու ա­ռու­մով։ Իսկ նշան­նե­րը հա­րու­թյուն և զո­րու­թյուն են առ­նում, երբ դրանց հա­վա­տում են։ Ար­ցա­խի փա­ռա­բան­մանն ի­րենց ար­վես­տով լե­ցուն փայ­լուն գոր­ծու­նեու­թյու­նը նվի­րած եր­կու տա­ղան­դա­վոր ար­վես­տա­գետ­նե­րի այս նշա­նին անհ­նար է չհա­վա­տալ... Նրանց ո­գե­ղեն ներ­կա­յու­թյունն է պա­տե­րազմ ապ­րած ի­րենց կտավ­նե­րի գույ­ներն ան­խա­թար պա­հել, ինչ­պես ապ­րող­ներս Ար­ցա­խի գույ­ներն ենք պա­հում՝ դրանց մեկ առ մեկ վերս­տին շն­չա­վո­րե­լու փա­փա­գով...