ՓՈԹՈՐԻԿՆԵՐ ՍԱՆՁՈՂ ՀԱՆՃԱՐԸ
ՙԱյվազովսկին բոլոր դեպքերում առաջին մեծության աստղ է, և ոչ միայն մեզանում, այլև ընդհանրապես արվեստի պատմության մեջ՚:
Ի. ԿՐԱՄՍԿՈՅ
Գեղանկարիչ
2017-ը համաշխարհային մշակութային կյանքում նշանավորվեց աշխարհահռչակ հայ նկարիչ Հովհաննես Այվազովսկու 200-ամյա հոբելյանով: Հոբելյանին նվիրված ցուցահանդեսներ են բացվել, միջոցառումներ կազմակերպվել Հայաստանում, Ռուսաստանում, Արցախում, այլուր:
Դեկտեմբերի 13-ին Արցախի պետական համալսարանի պատմաիրավագիտական ֆակուլտետի կերպարվեստի բաժինը` ԱրՊՀ պրոֆեսոր, նկարիչ-քանդակագործ Լավրենտ Ղալայանի գլխավորությամբ, մեծարանքի իր տուրքը մատուցեց մեծ ծովանկարչին:
Նկարչի արմատներն Արևմտյան Հայաստանից են: 1700-ական թթ. ավարտին, երբ վերջնականապես ավերվեց Անի քաղաքը, և հայերը ցրվեցին աշխարհով մեկ, Գևորգ (Կոնստանտին) Այվազյանն էլ թողեց հայրենի տունը և տեղափոխվեց սկզբում Լեհաստան, այնուհետև` Ղրիմի հայաշատ Թեոդոսիա քաղաքը, որտեղ էլ ամուսնացավ Հռիփսիմե անունով աղջկա հետ: Այդտեղ էլ ծնվեցին նրանց Գրիգոր, Գաբրիել, Հովհաննես երեխաները: Գրիգորը գնաց հոր ճանապարհով` առևտրի ուղղությամբ, Գաբրիելը` հոգևոր և հետագայում հասավ Մխիթարյան միաբանություն, իսկ Հովհաննեսը մնաց ծննդավայրում և ընտրեց նկարչության ճանապարհը: Նա սկզբում ջութակ էր նվագում, ըստ որում` այնքան էր տիրապետել, որ նրան արդեն հրավիրում էին համերգների:
Ապագա նկարիչն սկզբում սովորել է տեղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցուն առընթեր ծխական դպրոցում: Նրա նկարչական մեծ շնորհքի մասին իմացան տեղի իշխանությունները և առաջ տարան նրան: Այդ մարդկանց անուններն այսօր պատմության մեջ հիշվում են Այվազովսկու շնորհիվ:
Երջանիկ աստղի տակ է ծնվել նկարիչը: Նրա կայացումն անհամեմատ սահուն ու հարթ է անցել` նկատի ունենալով հայ մարդու ճակատագիրը: Դրա ամենավառ ապացույցն էր նրա` 13 տարեկանում պետական հովանավորչությամբ կայսերական ակադեմիայի ուսանող դառնալը:
Այվազովսկին վայելել է նաև ժամանակի հայտնի մտավորականների, գրողներ Ժուկովի, Կռիլովի, Պուշկինի, Գոգոլի սերն ու հարգանքը, իհարկե, այդ ամենն իր տաղանդի շնորհիվ: Պարգևները, ոսկե մեդալները գալիս էին մեկը մյուսի ետևից: Այվազովսկին շրջագայեց Եվրոպայում, հարուստ գործեր ստեղծեց, ցուցահանդեսներ բացեց: Դրանք շատ են դուր գալիս Հռոմի պապ Գրիգորիս 16-րդին, հատկապես` ՙՔաոս. աշխարհի արարումը՚, որը հեղինակը նվիրում է նրան: Հետագայում Պապն այն հանձնում է Մխիթարյան միաբանությանը, իսկ նկարչի 200-ամյակին կտավը հանգրվանում է Հայաստանի ազգային պատկերասրահում:
Առավել հայտնի են Այվազովսկու ծովանկարները. նրան համարում են աշխարհի ամենախոշոր ծովանկարիչներից մեկը: Անչափ բեղմնավոր էր նրա վրձինը, նա ստեղծել է ավելի քան 6000 կտավ, տարեկան` մոտ 100 հատ: Նրա արագ նկարելու մասին շատ պատմություններ կան, ընդ որում` ավելի շատ նկարում էր հիշողությամբ:
Միջոցառման ընթացքում իրենց տպավորությունները ներկայացրին ԱրՊՀ կերպարվեստի բաժնի ուսանողները, որոնք հոկտեմբեր ամսին համալսարանի միջոցներով հնարավորություն են ստացել Հայաստանի ազգային պատկերասրահում դիտելու Այվազովսկու գործերը:
ՙԵրբ իմ աչքերով տեսա ՙՔաոսը՚ և Այվազովսկու մյուս գլուխգործոցները, ես կրկին ոգևորվեցի և հասկացա, որ ընդհանրապես պետք չէ հուսահատվել: Արտակարգ հետաքրքիր են Այվազովսկու ՙՆավաբեկություն՚-ները` իրենց գունային լուծմամբ և կոմպոզիցիոն կառուցվածքով: Նրանց բոլորի մեջ պատկերված են ծովի անսահման տարերքի դեմ մաքառող միայնակ նավերը, միայնակ մարդը կամ մարդկանց խմբեր: Այվազովսկին միշտ որևէ հնարքով` լույսի մի շողով, ծիածանի պատկերումով, շեշտում է հույսի գաղափարը: Նրա արվեստում լույսը կյանքի, հույսի ու հավատի խորհրդանիշն է:Հենց սա պետք է մենք սովորենք Այվազովսկուց՚,-ասաց ուսանող Գեղամ Բաբայանը:
Հայկական թեմատիկան մեծ տեղ է գրավում Այվազովսկու ստեղծագործություններում: Նա միշտ մտահոգված է եղել մեր ժողովրդի ճակատագրով, և իր ապրումներն արտահայտել է նկարների միջոցով: Հայաստանի նկատմամբ Այվազովսկու տածած սերն արտահայտվել է ՙԱրարատ՚, ՙՀայ մարտիկի երդումը՚, ՙՀայ ժողովրդի մկրտությունը՚, ՙԲայրոնի այցը Մխիթարյաններին` Սուրբ Ղազար կղզում՚, ՙԽրիմյան հայրիկը Էջմիածնի շրջակայքում՚, ՙՆոյն իջնում է Արարատից՚ և այլ կտավներում: Իր ճանապարհորդությունների ընթացքում բազմաթիվ հանդիպումներ է ունեցել հայության լայն զանգվածների հետ, օգնել ազգային կազմակերպություններին` դպրոցներին, նվիրել նկարներ և բացել ցուցահանդեսներ: Փայփայել է այն երազանքը, թե կկարողանա մեկ ընդհանուր միության մեջ միավորել տարբեր երկրներում ապրող հայ նկարիչներին և զարկ տալ կերպարվեստի զարգացմանը:
Մեծ արվեստագետն իր վերաբերմունքն է արտահայտել նաև հայկական կոտորածների նկատմամբ: 1890-ական թթ. հայկական կոտորածների ծանր օրերին նա ստեղծեց ՙՀայերի ջարդը Տրապիզոնում՚, ՙԹուրքական նավերը ծովն են թափում հայերին՚ և այլ աշխատանքներ` արտահայտելով իր ցասումը թուրք մարդասպանների հանդեպ: Այդ նկարները նա չի վաճառել, ամեն ցուցահանդեսի ժամանակ ցուցադրել է, դրել այնպիսի տեղ, որ առաջինն այդ նկարները երևան` իր բողոքն աշխարհին այդպես է ներկայացրել նկարիչը: Իսկ մահից առաջ, որը վրա է հասել հանկարծակի, նա վրձնում էր ՙԹուրքական նավի խորտակումը՚ նկարը:
ԱրՊՀ կերպարվեստի բաժնի դասախոս Ալեքսանդր Գասպարյանը խոսեց Այվազովսկու ստեղծագործությունների ժանրային կառուցվածքի, ոճի, թեմատիկայի, ստեղծագործական մեթոդի, նրա ազգային պատկանելության յուրահատկությունների մասին:
Սանկտ Պետերբուրգի, Հռոմի, Ֆլորենցիայի, Շտուտգարդի, Ամստերդամի, Փարիզի գեղարվեստի ակադեմիաների, ռուսական աշխարհագրական ընկերության, Ռուսաստանի կայսերական ակադեմիայի անդամ, ռուսական կայսրության պատվավոր ծովակալ Հովհաննես Այվազովսկին գերադասում էր ապրել և աշխատել իր ծննդավայր Թեոդոսիայում, որտեղ էլ այսօր պահպանվում է նրա տուն-թանգարանը:
Մահացել է 82 տարեկան հասակում` 1900թ. մայիսի 2-ին:
Իր կտակի համաձայն` նրան թաղել են Թեոդոսիայի Սուրբ Սարգիս հայկական եկեղեցու բակում: Նրա շիրմաքարին գրաբար փորագրված են պատմահայր Մովսես Խորենացու խոսքերը. ՙՄահկանացու ծնեալ, անմահ զիւրն յիշատակ եթող՚:
Միջոցառման վերջում Լավրենտ Ղալայանը ցուցադրեց իր գործերի, գետերի շարքը, որ նա նվիրել է մեր մեծ հայրենակցին` ասելով. ՙԻսկ ես` որպես այսօրվա նկարիչ, մեր Արցախի գետերն եմ նկարել, որ գնան - հասնեն Այվազովսկու ծովին՚:
Սվետլանա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ