ԼՈՒՅՍ Է ՏԵՍԵԼ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ ՙՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՔՈՒ՚ ԲԱՑԱՌԻԿ ԳԻՐՔԸ
Վլադիմիր ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ
ՙՍփյուռք՚ (Նյու Յորք-Սանկտ Պետերբուրգ) հրատարակչական տանը լույս է տեսել Ալեքսանդր ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ ՙՀայկական Բաքու: Քաղաքի համառոտ ուրվագծերը 1917թվականից առաջ և հետո՚ երկար սպասված գիրքը, որը նա նվիրել է ՙբնիկ բաքվեցիներին. մորս՝ Նելլի Ստեփանովնա Խազիզովայի, Դոլուխանովների ընտանիքի գլխավորի՝ Իվան Միխայլովիչի, նրա տիկնոջ` Նելլի Ալեքսանդրովնայի, նրանց որդի Սերգեյ Իվանովիչի լուսավոր հիշատակին՚։
Գիրքը հրատարակելու համար միջոցներ է տրամադրել ՙՌուսական գիրք՚ կրթական նախագծի, ՙՀայկական աշխարհ՚ հրատարակչական շարքի ՙՀայկական համաշխարհային գրադարան՚ հրատարակչական նախագծի հիմնադիր ու ղեկավար, բաքվեցի Ալ. Բորդովը։
Ներկա հրատարակությունն իրոք որ բացառիկ է: Գիրքը ոչ միայն հայկական Բաքվի պատմության մանրակրկիտ գիտահանրամատչելի ուսումնասիրությունն է` մինչև 1990թ. հունվարին նրա վերջնական անկումը, այլև ամենավառ դեմքերի` բաքվեցի հայերի, յուրօրինակ տեղեկագիրք, որոնց անուններն ու ազգանուններն առաջին անգամ ամփոփված են մեկ հրատարակության մեջ։ Եվ քիչ չեն այդ անունները. շուրջ չորս հազար։ Նրանք քաղաքական և պետական գործիչներ, խոշոր ձեռնարկատերեր և հեղափոխականներ, զորապետեր և գիտական աշխատողներ, երգահաններ և ջազմեններ, բանաստեղծներ և գրողներ, ճարտարապետներ և շինարարներ, արվեստագետներ և մանկավարժներ, բժիշկներ և մարզիկներ են։
Գիրքն առատորեն պատկերազարդված է` պարունակում է ավելի քան 350 լուսանկար, այդ թվում նաև հազվադեպ հանդիպվող։
Հրատարակությունը նախատեսված է ոչ միայն պատմաբանների և հասարակական-քաղաքական գիտությունների ոլորտի մասնագետների, այլ նաև ընթերցողների լայն շրջանակի համար, որոնք հետաքրքրվում են առավելապես ռուսական և հայկական ազգաբնակչություն ունեցած երբեմնի ինտերնացիոնալ քաղաքի տարեգրությամբ:
Գրքի նախաբանում նրա գլխավոր խմբագիր, ՙԴե ֆակտո՚ տեղեկատվավերլուծական կենտրոնի տնօրեն Կարեն Զախարյանը գրում է. ՙԱլեքսանդր Գրիգորյանին, ում հայկական լրատվական հասարակայնությունը գիտի որպես աչքի ընկնող հրապարակախոսի ու լրագրողի, գիրք է գրել՝ անվանելով այն ՙՀայկական Բաքու՚։ Սա հայ լրագրողի առաջին գիրքը չէ, նա Հայաստանի սպորտային կյանքի մասին մեծ թվով լուրջ, հիմնավորապես մշակված ակնարկների հեղինակ է, որոնք լույս են տեսել առանձին հրատարակություններով։ Մասնավորապես, քաջ հայտնի են նրա գրքերը, որոնք նվիրված են հայկական ֆուտբոլին, ՙԱրարատին՚՝ իր չեմպիոնական փառքի բարձունքին գտնվելու տարիներին և այդ ֆուտբոլի ակումբի հայտնի ֆուտբոլիստներին։ Առանձին հրատարակություններով լույս են տեսել Մարկարովների և Անդրեասյանների ֆուտբոլային հռչակավոր գերդաստանների մասին նրա գրքերը։
Ու հիմա էլ նոր գիրք է լույս տեսել։ Այն, սակայն, ֆուտբոլային թեմատիկային չես դասի՝ չնայած այն բանին, որ նրանում սպորտին և մարզական կյանքին նվիրված ոչ քիչ էջեր կան։ Իսկ բանն այն է, որ այդ գիրքը Բաքվի մասին է, ինչի մասին, ըստ էության, վկայում է նրա անվանումը։ Այո, հենց այն նույն Բաքու քաղաքի մասին, որը Երկիր մոլորակի աշխարհատնտեսական քարտեզի վրա հայտնի է որպես Ադրբեջանի նավթաբեր քաղաք, իսկ աշխարհաքաղաքականի վրա՝ որպես համաշխարհային մասշտաբներ ստանալու ռիսկեր պարունակող տարածաշրջանային ազգամիջյան հակամարտության պոտենցիալ օջախ։ Սոցիալական առումով էլ Բաքուն հայտնի է որպես մի քաղաք, որից 1990թ. հունվարին, որպես 1988թ. ՙսումգայիթի՚ կրկնություն, վտարվել է հայ ազգաբնակչությունը, որն ավելի վաղ այլ ազգությունների ներկայացուցիչների` ռուսների, հրեաների, թաթերի, թալիշների և այլոց հետ միասին քաղաքի տեղաբնիկների` բաքվեցիների մի պատկառելի մասն էր կազմում, բաքվեցիներ` ինչպես իրենք իրենց էին կոչում` իրենց սոցիալական կարգավիճակը զուգորդելով հայրենի քաղաքի, այլ ոչ թե ազգության հետ:
Հարազատ քաղաքի կորուստը ճակատագրի ծանր փորձություն է: Բայց այն ավելի ծանր կդառնա, եթե հիշողություններն էլ կորսվեն: Չկա ավելի վատ բան, քան հիշողությունների կորուստը: Ալեքսանդր Գրիգորյանի գիրքն, ըստ երևույթին, մեզ նման բան թույլ չի տա՚:
ՙԻնչու՞ եմ ես հիմա վերհիշում այդ ամենը` հայտնի իմաստով, զուտ անձնականը՚,- իր գրքի նախաբանում նման հարցադրում է անում Ալեքսանդր Գրիգորյանն ու իսկույն էլ պատասխանում.ՙՀենց այն պատճառով, որ Ադրբեջանը, զավթողական պատերազմ սանձազերծելով խաղաղասեր Արցախի նկատմամբ ու նրանում ջախջախիչ պարտություն կրելով, մարտի դաշտը տեղափոխել է տեղեկատվական ճակատ: Սուտը և սադրիչ հրապարակումները հեղեղել են ադրբեջանական ԶԼՄ-ները: Դեռևս Հեյդար Ալիևն էր ուղղակիորեն գրչակներին կոչ անում այնպիսի ստեղծագործություններ գրել, որոնք մշտապես ու հետևողականորեն կապացուցեին, որ Ադրբեջանին են պատկանում այն հողերը, որտեղ ներկայումս Հայաստանն է գտնվում: Քաջ հայտնի է նրա կարգախոսը` ՙՄենք պետք է անենք դա, մենք պետք է ուղի հարթենք ապագա սերունդների համար՚:
Կեղծիքի էստաֆետը հորից վերցրել է նրա գահաժառանգ Իլհամ Ալիևը` հայտարարելով, որ Երևանն ադրբեջանական տարածքում է գտնվում: Բաքվում ՙԻրևանյան խանություն՚ անվանումով մի ապաշնորհ գիրք մոգոնեցին, որում ՙապացուցվում է՚ ներկայիս հայկական մայրաքաղաքի հանդեպ ներկայացվող հավակնությունների օրինաչափ լինելը:
Նման սադրանքներին չարձագանքնելն արդեն անհնար էր: Հասարակայնությունը համարժեք պատասխան էր պահանջում, որը ոչ միայն կմերկացներ այդ զեղծարարությունը, այլ նաև կներկայացներ Բաքվի կայացման իրական պատմությունը:
ՙԻմ աշխատանքը հայկական Բաքվի հիմնարար պատմությունը չէ, այլ ընդամենը Բաքուն, իմ հարազատ քաղաքը հուշապատումներով ներկայացնելու փորձ, ու այնտեղ ոչ միայն իմ սեփական հիշողություններն են, որոնք բեկոր առ բեկոր հավաքել եմ մի քանի տարի շարունակ, այլ նաև ուրիշների` Բաքվում տարբեր ժամանակներում տեղի ունեցած բազմաթիվ իրադարձությունների ականատեսների: Նշեմ, որ ստիպված էի արխիվային նյութերի քրոնիկ անբավարարության պայմաններում աշխատել, որոնք այսօր, ավա՛ղ, արդեն հասանելի չեն մեզ:
…Այսօր ռուս-հայկական Մոնտինյան գերեզմանատանը հանգչող իմ պապերի ու տատերի շիրիմները Բաքվի նոր տերերը քարուքանդ են արել, նրանց ոսկորների վրա ՙնոր ադրբեջանցիները՚ բազմահարկ շենքեր են կառուցել: Ստեփան պապից քաղաքում միայն սպիտակ ակացիայի ու վայրի եղրևանու մեկ-երկու ծառ է մնացել, որոնք նա տնկել էր դեռևս անցյալ դարի 20-ական թվականների սկզբին Բոնդարնայա փողոցում գտնվող մեր տան երկայնքով:
Այսօր մեր ու ձեր Բաքուն միայն երևակայական է: Նա ապրում է հուշերում, ասոցիացիաներում, կերպարներում… Իսկ իրականում այն վաղուց արդեն գոյություն չունի. մարդիկ այն լքել են, Բաքվում տներից շատերը, որոնցում նրանք ապրել են կամ նրանք, որոնք քաղաքն են զարդարել, ջնջվել են հողի երեսից՚,- գրքի իր նախաբանի վերջում նշում է Ալեքսանդր Գրիգորյանը:
www.golosarmenii.am