ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ԶՈՐԱՎԱՐԸ
Սոկրատ ԽԱՆՅԱՆ
Բանասիրական գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր
Թումանյան. ասել է՝ Հայոց Գիր
Անդրանիկ՝ զինվորյալ հայի տան,
Միասին՝ Ժողովուրդ ու Երկիր,
Միասին՝ հավերժող Հայաստան։
20-րդ դարասկզբի պատմական իրադարձությունների ընթացքն ապացուցեց, որ Հովհ. Թումանյանը պայծառատես մարգարե էր, մի երևույթ, որ ակունքվում է ժողովրդի հանդեպ ունեցած անմնացորդ սիրուց ու տագնապից։ Այստեղից էլ Մեծ Լոռեցու վերաբերմունքն ազգանվեր այն դյուցազունների հանդեպ, ովքեր իրենց ամբողջական կյանքն ընծայել էին ժողովրդի պաշտպանությանն ու ազատությանը։ Նման անձնուրաց քաղաքացիներից էր Անդրանիկ Օզանյանը, որի նկատմամբ մի առանձին համակրանք է տածել մեծ բանաստեղծը։ Շտապենք նշել, որ նման վերաբերմունք է ունեցել նաև Անդրանիկը Թումանյանի հանդեպ։ Ասել է թե` խոսքի և զենքի երկու հանճարներ ծանոթացել ու գնահատել են հայ ժողովրդի ճակատագրի հրամայականով։
Պատմական հաճելի մի երևույթ են անհատի պաշտամունքի զոհերից մեկի` տաղանդավոր արձակագիր Վահան Թոթովենցի կենսագրության այն էջերը, որ առնչված են Անդրանիկի հերոսական գործունեությանը։ Նա` որպես մեծ զորավարի համհարզ, թողել է նաև թանկ հուշեր Անդրանիկի և Թումանյանի հանդիպումների վերաբերյալ։ Այստեղ կարևորում ենք այն փաստը, որ Թոթովենցը պատմում է ոչ թե իր լսածը, այլ հուշագրում է որպես ականատես ու զրուցակից իր ՙՀովհաննես Թումանյան՚ հուշերում։ Թոթովենցը վկայում է, որ ինքը Թումանյանի տանը հաճախ է հանդիպել Անդրանիկին ու Թումանյանին։ Թոթովենցը նրանց փոխադարձ հարգանքը բացատրում է ՙբարքերի, ըմբռնումների խիստ նմանությամբ՚։ Նա հաստատում է, որ Անդրանիկը ևս անզուգական պատմող էր, նրան լսելիս պատմության, անձնավորությունների, տեղի, ժամանակի, ընդհանուր մթնոլորտի ամենաիրական, կենդանի պատկերացումն էինք ստանում։ Հուշագիրը չի մոռացել հետաքրքիր ու սրտաշարժ մի դեպք, որ տեղի է ունեցել Մեծ Լոռեցու բնակարանում։ Թոթովենցն իր ընկերոջ` Ներսես Դշխոյանի հետ միասին մտնում է Թումանյանի սենյակը` ողջերթ մաղթելու նրան։ Թումանյանը պիտի գնար Պյատիգորսկ` հանքային ջրերում բուժվելու։ ՙՄենք ներս մտանք այն մոմենտին,- գրում է Թոթովենցը,- երբ Անդրանիկը պատմում էր ինչ-որ կռվի պատմություն։ Թումանյանը կանգնած էր, մի ոտը դրած թախտի վրա, թևերը բարձրացրած վեր, փայլուն, արևապայծառ աչքերով լսում էր։ - Թուրս քաշեցի…,- ասաց Անդրանիկը և կանգ առավ, բայց Թումանյանը չհամբերեց և սկսեց գոռալ.
- Խփի՜ր, խփի՜ր։
Թոթովենցն այնուհետև ներկայացնում է այդ տեսարանի հմայքը և ապա հաստատում այն լեգենդանման զրույցը, որ տեղի է ունեցել Թումանյանի և Անդրանիկի միջև։ ՙՄի օր, էլի սեղանի շուրջը, Թումանյանն առաջարկեց խմել Անդրանիկի կենացը և ինքը վերցրեց առաջին խոսքը. ՙՍրանից 20 տարի առաջ,- սկսեց Թումանյանը,- կար երկու նշանավոր բան - Խրիմյան Հայրիկը և իմ ՙՇունն ու կատուն՚, քսան տարի է անցել, բայց էլի երկու նշանավոր բան կա - իմ ՙՇունն ու կատուն՚ և Անդրանիկը, խմում եմ երկու նշանավորներից մեկի` Անդրանիկի կենացը։
Բոլորն էլ սկսեցին ծիծաղել։ Անդրանիկն էլ ծիծաղեց։
Անդրանիկը Թումանյանին պատասխանեց.
- Կանցնեն տարիներ, ոչ ես կլինեմ, ոչ էլ Թումանյանը, բայց կլինի մի նշանավոր բան` ՙՇունն ու կատուն՚, խմենք նրա կենացը։
Ինչպես հայտնի է, 20-րդ դարի սկզբին, առանձնապես Առաջին համաշխարհային պատերազմի հենց սկզբից հայ նշանավոր մտավորականները մեծ հույսեր էին կապել Ռուսաստանի հետ, որը պետք է պատերազմեր Թուրքիայի դեմ։ Հայ ժողովրդի դարավոր երազանքը` Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը թուրք բարբարոսների լծից և նրա միացումն Արևելյան Հայաստանին` թեկուզև ցարական կառավարության կազմում, օրակարգի հարց էր։
Այսքանով հանդերձ, Թումանյանի հույսերի ճառագայթող միջուկը հայ ժողովրդի արծվասիրտ զավակներն էին, այնպիսիք, ինչպիսին Անդրանիկն էր։ 1914թ. հոկտեմբերի 31-ին, ՙՀորիզոն՚ թերթի թիվ 242-ում տպագրվում է Հովհ. Թումանյանի ՙՙԵրրորդ զարկը՚ վերտառությամբ ելույթը։ Անմահ բանաստեղծը նախ անդրադառնում է Կովկասում վարած ռուսական պատերազմներից երեքին, որոնք, ինչպես ընդգծում է նա, ՙհայ ժողովրդի համար եղել են սրբազան, ազգային պատերազմ՚։ Թումանյանն այդ պատերազմներից առաջինը համարում է 1827-1828 թվականների` Երևանի պատերազմը։ Երկրորդը` 1877-1878 թվականի Ղարսի պատերազմը։ Երրորդը նա համարում է 1914թ. օգոստոսին սկիզբ առած Առաջին համաշխարհայինը։ Մեծ Լոռեցին բացատրում է այդ պատերազմներում հայ ժողովրդի օգտին իրականացված երևույթները։ Նա գրում է. ՙԱռաջինը հայ ժողովրդի մի մասն ազատեց անհույս դժոխքից ու ազգովին ապրելու հույս ներշնչեց։ Երկրորդը դրեց ինքնավար Հայաստանի հարցը՚։
Նշենք, որ ինքնավար Հայաստանի հարցը` թուրքահայերի խնդիրքով, ՙառաջին անգամ ռուսները դրին Ադրիանապոլսում, բայց անգլիացիների պահանջով ստիպված եղան փոխել ու դնել բարենորոգումների հարց, սակայն հայերին հուսադրելով, թե ապագայում նորից կընդլայնեն ու կիրագործեն։
Հովհ. Թումանյանը սույն հոդվածում նշում է նաև երրորդ պատերազմի հետ կապված հայամետ ակնկալիքը` ընդգծելով. ՙԵրրորդը բերելու է թուրքահայերին ազգային ինքանվար կյանք՚։
Մեծ Լոռեցին մատնանշում է նաև այդ պատերազմների արդյունքում հայ ժողովրդի նվաճումները մշակույթի ասպարեզում. առաջինը` ընդգծելով Խ. Աբովյանի ՙՎերք Հայաստանի՚ վեպը։ Երկրորդ պատերազմի արդյունքում ունեցանք Րաֆֆի, Պատկանյան ու ազատագրական գրականություն։ Հանճարեղ բանաստեղծն այս երկուսը թվարկելով, վստահորեն ավելացնում է. ՙԵրրորդը տալու է ընդհանուր ազատ գրականություն՚։ Պարզ է, այստեղ ՙընդհանուր ազատ՚ ասելով Թումանյանը նկատի ուներ ՙմեկ ժողովուրդ, մեկ գրականություն՚ երևույթը, կոնկրետ արևելահայ և արևմտահայ գրականությունների ընդհանրությունը։
Թումանյանը երրորդ պատերազմը, այսինքն` Առաջին համաշխարհայինը, համարելով խորհրդավոր ՙերրորդ զարկ՚, կարծում էր, որ այն կվճռի խնդիրը։ ՙԵրրորդ զարկով,- նշում է անմահ գեղագետը,- հյուսիսի հսկան, Մեծ Ռուսաստանը, վճռում է հայ ազգի հին, արյունոտ խնդիրը, ապահովում է նրա ապագան ու առաջնորդում նրան դեպի ազատ ազգերի եղբայրությունը՚։
Գաղթականներով լցվել էին Արևմտյան Հայաստան-Էջմիածին ճամփաները,։ Օդը ահասարսուռ, երթը` վտանգավոր, կյանքը` մահաբեր։ Արևմտյան Հայաստանի դատարկվող ու ավերվող գյուղերից, Վանի ըմբոստ սահմաններից վերադառնալուց հետո Թումանյանը 1915 թվականին համարյա ամեն օր ու ժամ բռնագաղթածների մոտ էր։ Մեծ բանաստեղծը սրտակեղեք պատկերներով գրի է առել դժոխային այդ պայմաններում տառապող ու մահամերձ գաղթականների ցավն ու կսկիծը։ Մեծ Լոռեցին իր ծոցատետրում կրկին ու կրկին հոլովում է Անդրանիկի անունը` որպես ժողովրդի տառապանքի կրող և հույսի չմարող կանթեղ։
Թումանյանն անհուն ցասումով նկարագրում է դաժան կոտորածներն Արևմտյան Հայաստանում, որ կատարում էին թուրքերն ու քրդերը` կորցրած մարդկային խիղճն ու հոգին։
Թումանյանի ՙԾոցատետրը՚՝ գրված 1915-ի հունիսին, Իգդիրում և ապա ՙՆշումներ գաղթականների վիճակի մասին՚ գրառումները` արված 1915-ի սեպտեմբերին, հայ ժողովրդի ապրած ողբերգության սրտակեղեք հառաչանքների և հուսո երանգների պատկերներ են, որ տեսել են և՜ Մեծ Լոռեցին, և՜ Անդրանիկը, ասել է թե` խոսքի և զենքի ժողովրդապաշտպան միասնության խորհրդանիշ ուժերը։ 1915-ին հաջորդած ծանր օրերին հայ ժողովուրդն իր ազատության հույսերը մեծապես կապել էր Անդրանիկ զորավարի հետ։ Ամեն կողմից դիմում էին նրան` հայրենասիրական կոչերով, և նրա զինվորները դառնալու պատրաստակամությամբ։ 1917թ. դեկտեմբերի 23-ին Մեծ Լոռեցին նամակով դիմում է նրան` ընդգծելով, որ ահավոր պահերին ամեն մարդ պետք է ընդհանուրի սեղանին բերի` ինչ-որ ունի և կարող է` թե՜ վերահաս վտանգը կանխելու և թե՜ բաղձալի խաղաղությանը հասնելու համար։ ՙԵս չորս տղա ունիմ,- գրում է հանճարեղ արվեստագետը,- չորսն էլ երկրի կառավարության, Ազգային խորհրդի և Քո տրամադրության տակ են, իսկ չորս աղջիկս էլ պատրաստակամ գնում են թիկունքի աշխատանքներին, ինչ որ ընդունակ կլինեն՚։
Մեծ Լոռեցին նշում է, որ ինքը սրանից թանկ, անշուշտ, ոչինչ չունի։ հետևաբար, ոչինչ չի խնայել, միայն թե ժողովուրդը կարողանա հետ մղել վերահաս վտանգը և պաշտպանել ամենքի սրբազան իրավունքներն ու ազատությունը։ ՙԵս,- շարունակում է Թումանյանը,- անսասան հավատարիմ Քո` շատ փոթորիկների մեջ ձեռք բերած փորձառությանը, վառ հայրենասիրությանն ու ազատասիրությանը, այլև բնական մարդասիրությանը և զինվորական բարձր տաղանդին և պատրաստ գալու, երբ ուր կկոչի Քո եղբայրական ձայնը՝ համբուրում եմ հերոսական ճակատդ՚։
Նամակի հետգրության մեջ Թումանյանը միաժամանակ նշում է, որ ամեն մի հայ այժմ պետք է իրեն դնի կամավոր տուրքի տակ, պարտավորվում է ամսական հարյուր ռուբլի տալ այդ նպատակով ընդհանուր գանձարանին։
Մեծ Լոռեցու խոսքն իրականացված գործի վառ օրինակ է։ Վկան նաև նրա որդու` Արտավազդի մասնակցությունն է Վանի պաշտպանության մարտերին, որտեղ էլ նա նահատակվում է:
Մեծ Լոռեցու կանխազգացումը ճիշտ էր։ 1918թ. մայիսին թուրքական բանակը հայտնվեց Սարդարապատի մատույցներում։ Այդ օրհասական պահին ժողովրդի նվիրյալ զավակները Հայկ Նահապետի օրինակով զենք վերցրին և կյանքի գնով ապահովեցին հայ ժողովրդի հավերժական երթը մարդկության ընդհանուր առաջընթացի մեջ։