ՙԻՐԻԿՆԱՅԻՆ ԱՂՋԱՄՈՒՂՋ՚

Լևոն Ա­դյա­նի ՙԻ­րիկ­նա­յին աղ­ջա­մուղջ՚ գր­քի հա­մա­նուն վի­պա­կը, ըստ իս, ա­ռանց­քա­յին դե­րա­կա­տա­րու­թյուն ու­նի գրո­ղի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան հա­ման­վա­գում՝ իբրև ե­լա­կետ, նժար՝ իր մեջ գրո­ղի հա­վա­տամքն ու գե­ղա­գի­տա­կան սկզ­բունք­ներն ամ­բա­րող ու­ժով ու բա­զում ե­լուստ­նե­րով։ Պա­տու­մի գլ­խա­վոր հե­րո­սու­հին, կենտ­րո­նա­կան դեմ­քը, գրո­ղի մո­րա­կան տատն է՝ Շա­հում ա­յան՝ իր կեն­սագ­րու­թյան դրա­մա­տիկ ի­րո­ղու­թյուն­նե­րով։ Դրա­նից էլ նրա ապ­րած գրե­թե մեկ դա­րը, թվում է կարճ՝ եր­կար ձգ­վող տա­ռա­պան­քից, քան­զի այն իր մեջ է առ­նում տար­բեր ժա­մա­նակ­ներ, հա­սա­րա­կար­գեր, պա­տե­րազմ­ներ՝ սո­վի, որ­բու­թյան հա­զա­րե­րես ա­ղետ­նե­րով։

Մեկ դա­րի հա­մար այս ա­մե­նը ձգ­վում է հա­զա­րա­մյա­կի շեշ­տե­րով, բայց գյու­ղա­ցի կնոջ ի­րա­կան կեր­պա­րը՝ իր դա­ժան ճա­կա­տագ­րով, հի­րա­վի, նոր շեր­տեր է բա­ցում մեր գրա­կա­նու­թյան մեջ ե­ղած հո­ղե­ղեն ու փխ­րուն, բայց կապ­տե­րակ ժայ­ռե­րից էլ ա­մուր հա­յու­հու կեր­պա­րում։
Որ­տե­ղից այդ­քան ուժ, կո­րով, հա­վատ, կեն­սա­սի­րու­թյուն՝ Շա­հում աղջ­կան, ան­հայր ու աղ­քատ ըն­տա­նի­քի զա­վա­կին։ Մոր գուր­գու­րոտ հա­յացքն էր իր մեծ դաս­տիա­րա­կը ու իր` լա­վին սպա­սող սիր­տը, որ այն­պես լց­վել էր սի­րով։ Ա­հա Շա­հում աղ­ջի­կը սր­տի թր­թի­ռով սպա­սում է իր հար­սա­նի­քին ...
Իր գե­ղեց­կա­տես նշա­նա­ծը՝ Նի­կո­լա­յը, հա­րուստ ծնող­նե­րի որ­դի է, աղջ­կան հա­վա­նել է և ար­ժա­նա­ցել նրա ու­շադ­րու­թյա­նը։ Տղա­յի ծնող­նե­րը խնա­մա­խո­սու­թյան էին ե­կել ի­րենց տուն։ Թվում է այն­քան քիչ բան է պետք եր­ջան­կու­թյան հա­մար։ Բայց չար բախ­տը նա­խան­ձից ար­դեն աչ­քի տակ էր ա­ռել եր­ջան­կու­թյու­նից շո­ղա­ցող Շա­հու­մին...
Եվ կյան­քում և գրա­կա­նու­թյան մեջ հայտ­նի են դեպ­քեր, երբ ըն­տա­նի­քի գե­ղե­ցիկ աղջ­կա փո­խա­րեն հար­սի քո­ղի տակ նրա` ոչ այն­քան սի­րուն քրոջն են պսա­կի տա­րել։ Մեր տա­տե­րի ժա­մա­նակ­նե­րում նման ի­րա­վի­ճակ­ներ ե­ղել են, ա­սես չգր­ված օ­րեն­քով ծնող­ներն ի­րենց հան­ցան­քը, չգի­տես ին­չու, աստ­վա­ծա­հա­ճո էին հա­մա­րում։ Եվ ա­հա Շա­հում աղջ­կա պա­րա­գա­յում էլ բախ­տի ծռու­թյու­նը ե­կել է Նի­կո­լա­յի եղ­բոր՝ ման­կուց ե­րե­սի մի կողմն այ­լան­դակ­ված Ա­ղա­բե­կի կեր­պա­րով։ Այդ ինչ սիրտ էր, որ չի պայ­թել նման ան­սիրտ վե­րա­բեր­մուն­քից. տղա­յի ծնող­նե­րի հետ հաշ­վեն­կատ գոր­ծար­քը Շա­հու­մի Առս­տամ եղ­բայրն է կն­քել։ Իսկ Նի­կո­լա­յը, ծնող­նե­րի կամ­քին հլու, սր­տի կս­կի­ծով հե­ռա­ցել է գյու­ղից և շատ չան­ցած ջա­հել-ջա­հել զոհ­վել Բաք­վի պաշտ­պա­նու­թյան ժա­մա­նակ...
Շա­հու­մը դար­ձել է չսի­րած տղա­մար­դու կին ու հա­յու­հու ա­մոթ­խա­ծու­թյամբ ու պատ­վախ­նդ­րու­թյամբ հնա­զանդ ու հա­վա­տա­րիմ կո­ղա­կից, ինչ­պես խոս­տա­ցել է սուրբ պսա­կին. ՙ-Որ­դյակ իմ և դու մինչև ի մահ հնա­զա՞նդ ես։ -Ա­յո, հայր սուրբ, հնա­զանդ եմ հրա­մա­նին Աստ­ծո՚։
Իր սի­րո ա­վե­րակ­նե­րը, կոտր­ված սր­տի փշ­րանք­նե­րը բո­լո­րից ան­տես պա­հող յոթ­նա­կող­պե­քը տա­րի­նե­րի հետ նա պահ է տվել իր սի­րա­սուն զա­վակ­նե­րի լու­սա­շող հա­յաց­քին։
Հա­յու­հու ի­մաստ­նու­թյամբ հաշտ­վել էր իր բա­ժին բախ­տի հետ, բայց չարն ար­դեն կրն­կա­կոխ հետևում էր նրան։ Շատ չան­ցած` դե­ռա­տի կի­նը կորց­նում է ա­մուս­նուն, այդ ժա­մա­նակ­նե­րում մո­լեգ­նող տի­ֆը տա­նում է նաև Ա­ղա­բե­կին։
Հա­զար ու մի փոր­ձու­թյուն պի­տի հաղ­թա­հա­րեր ման­կա­մարդ կի­նը, ըն­տա­նի­քի կա­րիք­ներն այն­քան շատ էին։ Ա­վագ ե­րե­խա­նե­րի հետ հանդ ու չո­լե­րում օր ու գի­շեր բա­նում էր չար­քաշ հա­յու­հին։ Ին­չեր ա­սես՝ զա­վակ­նե­րի չա­փա­հա­սու­թյան ճա­նա­պար­հին, որ չտե­սավ Շա­հու­մը, ով ու­ժե­րի գե­րա­գույն ճի­գով ու մայ­րա­կան ան­հուն սի­րով էր փայ­փա­յում նրանց։

Որբևայ­րի կի­նը հազ­վե­հազ՝ սո­վից, հա­մա­ճա­րա­կից, կա­րո­ղա­նում է փր­կել իր որ­բե­րին, և երբ նրան­ցից ա­մեն մե­կի հետ հույս էր փայ­փա­յում, թե` ով ինչ ճա­նա­պարհ կընտ­րի իր շնոր­հա­լիու­թյամբ, պայ­թում է Մեծ հայ­րե­նա­կա­նը։
Այս­տեղ պետք է շունչ առ­նել, քան­զի շն­չար­գե­լու­թյամբ կու­ղեկց­վի պա­տու­մի հե­տա­գա ըն­թեր­ցու­մը։
...Շա­հու­մի չորս որ­դի­նե­րը՝ Սա­հա­կը, Ա­րա­մը, Վա­ղար­շա­կը, Հավ­հան­նե­սը, չեն վե­րա­դար­ձել ռազ­մա­ճա­կա­տից։ Տեր Աստ­ված, այդ ինչ­պես ե­ղավ, որ կի­սա­քանդ այս տան սյու­նե­րը ա­վեր­վե­ցին, ի­րենց դղր­դյու­նով զար­կե­լով նրանց մոր վի­րա­վոր ու տա­ռա­պած սր­տին։
Գրո­ղի հա­մար էլ, ան­շուշտ, դժ­վար է ե­ղել իր տա­տի կյան­քի պատ­մու­թյու­նը մեզ ներ­կա­յաց­նել, հա­վա­տա­ցեք, դեպ­քե­րի սրըն­թաց ու դրա­մա­տիկ զար­գա­ցու­մը նրան մղել է տեղ տալ գե­ղար­վես­տա­կան հո­րին­ված­քին։ Համ­բարձ­ման տո­նի հյու­թեղ նկա­րա­գի­րը՝ Շա­հու­մի ու Նի­կո­լա­յի մի­մյանց հա­վա­նե­լու պատ­մու­թյամբ, գյու­ղա­կան հար­սա­նե­կան ծե­սի ու պա­պե­րից ե­կած ա­վան­դույթ­նե­րի հե­տաքր­քիր ման­րա­մաս­նե­րը, կյան­քի ող­բեր­գու­թյուն­նե­րին ի հան­դի­ման բնու­թյան գե­ղե­ցիկ պատ­կեր­նե­րը, խոս­քա­շեն հա­մա­գյու­ղա­ցի­նե­րի հետ զրույց­նե­րը, իր ման­կու­թյան ան­մո­ռաց հու­շե­րը, ա­սես, գրո­ղը մեջ­բե­րել է պա­տու­մից շն­չա­հեղձ ըն­թեր­ցո­ղի հա­մար։ Այդ ա­մենն իբրև թթ­ված­նի նշ­խար կօգ­նի ըն­թեր­ցո­ղին, որ նա կա­րո­ղա­նա... ա­վար­տել վի­պա­կի ըն­թեր­ցու­մը։
Չորս որ­դի­նե­րին կուլ տվեց Երկ­րորդ աշ­խար­հա­մար­տը, Շա­հում ա­յան, այս ան­գամ իր զա­վակ­նե­րի կորս­տյան ար­հա­վիր­քին էր դեմ առ դեմ՝ ա­նե­լի­քը չի­մա­նա­լով, ինչ­պես հա­սուն կյան­քի շե­մին, երբ սպի­տակ հարս­նա­քողն իր կյան­քը բա­ժա­նել էր սև ու սպի­տա­կի։ Երբ գյու­ղում Մեծ հայ­րե­նա­կա­նի զո­հե­րի հի­շա­տա­կին աղ­բյուր-հու­շար­ձան է կա­ռուց­վել, որ­դե­կո­րույս Շա­հու­մը, ա­մեն օր.ՙԼու­սը-լու­սին գա­լիս էր հու­շար­ձա­նի մոտ, ավ­լում, սր­բում էր շուր­ջը, թաց շո­րով մաք­րում հու­շար­ձա­նի փո­շին։ ՙԻմ տունն էս­տեղ է, իմ ե­րե­խեքն էս­տեղ են՚։ Հե­տո քա­րի մոտ նս­տած գուլ­պա էր գոր­ծում, ինչ­պես որ ա­նում էր Հայ­րե­նա­կան մեծ պա­տե­րազ­մի օ­րե­րին և ծա­րավ ան­ցորդ­նե­րին ջուր էր տա­լիս իր հին մեծ փար­չով, ո­րով խմում էին իր որ­դի­նե­րը...՚։
Որ­դի­նե­րի կորս­տից հե­տո ա­ռա­վել կսկ­ծա­լի կյան­քը շա­րու­նա­կե­լու հա­մար կր­կին իր ո­րո­շումն էր կարևոր, քանդ­ված օ­ջա­խի վեր­ջին պո­ղե­րին շունչ տա­լու իր ո­րո­շու­մը, ո­րը կեն­սա­տու հա­յացք դար­ձավ այս ան­գամ իր խնամ­քին մնա­ցած թոռ­նե­րի հա­մար։ Նրան­ցից մե­կը Սամ­վելն է, հա­րա­զա­տո­րեն՝ Սամ­վե­լի­կը։
Տա­տի` դժ­վա­րու­թյամբ մե­ծաց­րած թո­ռան զին­վո­րա­կան ծա­ռա­յու­թյունն Աֆ­ղանս­տա­նում էր, Խոր­հր­դա­յին զոր­քե­րը դուրս էին բեր­վել այն­տե­ղից, սա­կայն նա տուն չէր ե­կել, ան­հայտ կո­րած­նե­րի սարս­ռազ­դու ցու­ցա­կում էր ա­նու­նը հի­շա­տակ­վում... Որ­տե­ղից որ­տեղ մի լուր է տուն հա­սել, ինչ որ մեկն ա­սել է, թե՝ իբր տե­սել է ինչ­պես են վի­րա­վոր Սամ­վե­լին մո­ջա­հեդ­նե­րը գե­րել... Շա­հում տա­տի հա­մար այդ` ոչ մի փոր­ձու­թյան չդի­մա­ցող, կցկ­տուր, քա­մու բե­րած լու­րը դար­ձել է ան­մար հույս իր՝ Մեծ մոր սր­տին տի­րա­կան և մինչև կյան­քի վերջ ա­վագ թո­ռանն ուղղ­ված միակ խնդ­րանքն այդ էր. ՙԱ­յան գլ­խովդ շոռ տա, Սամ­վե­լի­կիս գտիր՚։
ՙԻ­րիկ­նա­յին աղ­ջա­մուղ­ջի՚ դրա­մա­տիկ և սուր ե­լուստ­նե­րից է Սամ­վե­լի փնտր­տուքն ու նրան ...գտ­նե­լը։ Հնդ­կաս­տա­նի Սու­րաթ քա­ղա­քում նրա հետ­քը գտած ու այդ ծի­րով հայտ­նա­բեր­ված մար­դը և Սամ­վելն էր, և Սամ­վե­լը չէր... ՙՈւշ է, ուշ է ար­դեն, մի ո­րո­նեք ինձ, իմ հա­վատն ու­րիշ է՚,- ա­սել է շեյխ Աբ­դուլ­լա դար­ձած Սամ­վե­լը՝ այս ան­գամ, իս­կա­պես, ի­րեն հանձ­նե­լով ան­հայ­տու­թյա­նը։
Լավ է, որ թո­ռան դար­ձին այն­քան անձ­կու­թյամբ սպա­սող Շա­հում ա­յան չի­մա­ցավ այդ ա­մե­նի մա­սին և հա­վա­տով հե­ռա­ցավ երկ­նա­յին կյան­քից։ Ի հե­ճուկս իր չար բախ­տի և ու­նե­ցած ան­դառ­նա­լի կո­րուստ­նե­րի` Շա­հում ա­յան ապ­րել է մեկ դար։ Նրա մա­հով գրողն ա­վար­տում է պա­տու­մը՝ գլ­խա­վոր հե­րո­սու­հու դա­րա­կազ­միկ կեն­սագ­րու­թյու­նը, հի­րա­վի, ներ­կա­յաց­նե­լով ոչ մեկ մար­դու կյան­քի պատ­մու­թյուն։ Ի­րա­պա­տում այս գոր­ծը ըն­թեր­ցո­ղի հա­մար դառ­նում է խոր­հր­դա­ծե­լու բազ­մա­խոր­հուրդ տի­րույթ, ուր յու­րօ­րի­նակ տա­րեգ­րու­թյուն կա՝ ան­ցյա­լի ու ներ­կա­յի միջև։