MONUMENTWATCH.ORG. ՙԳՅՈՒՏԱՐԱՐ՚ ՄՈԲԻԼԻՆ ՈՐՈՇԵԼ Է ԱՂՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՅՏԱՐԱՐԵԼ ՕԿՈՒՊԱՑՎԱԾ ՀԱԴՐՈՒԹԻ 17-19-ՐԴ ԴԱՐԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽԱՉԱՔԱՆԴԱԿՆԵՐԸ
Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում իրականացնող monumentwatch.org կայքը գրում է.
ՙԻրեն Ադրբեջանի ուդիական համայնքի կրոնական առաջնորդ հռչակած Ռոբերտ Մոբիլին հերթական անգրագիտությունն է ցուցադրել՝ օկուպացված Հադրութի հայկական հուշարձանների խաչերն ու խաչային հորինվածքները ներկայացնելով որպես աղվանական։ Լավ է, գոնե հասկացել է, որ պետք է բավարարվի միայն 17-19-րդ դարերի օրինակներով, խուսափելով ավելի վաղ օրինակներին դիմելուց, թե չէ ստացվելու էր, որ հայկական ողջ խաչքարային մշակույթը պիտի հայտարարել աղվանական։ Ասենք, որ Մոբիլիի արածը նրա սեփական ՙհայտնագործությունը՚ չէ։ Տարիներ առաջ այդ ՙգյուտն՚ արել են ադրբեջանցի ՙհետազոտողները՚, Նիժի եկեղեցու 19-րդ դարի քանդակազարդ խաչերը, որոնք ուղեկցվում են հայերեն արձանագրություններով` ներկայացնելով որպես աղվանական։
Անտեղյակ լինելով հայկական մշակույթից և հատկապես խաչքարային արվեստից, հետևաբար, դրանցում խաչի պատկերագրության և հորինվածքային բազմազան տիպերի ծագումից ու զարգացումից, անգրագետ ՙգյուտարարներին՚ թվացել է, թե խաչերի այդ տեսակը այլուստ հայտնի չէ, և դրանք կարելի է համարձակորեն աղվանական հայտարարել։ Նույնպես վարվում է և Մոբիլին՝ ՙհայտնագործելով՚, որ նման խաչեր կան նաև Հադրութի հուշարձանների վրա։ Իհարկե, ադրբեջանական պետական զեղծարարության տրամաբանությունը ենթադրում է, որ հայերը պիտի որ ջնջած լինեին ՙաղվանական՚ խաչերը և իրենցը փորագրեին։ Պարզ է, որ հայերը երբեք որևէ բան ջնջելու կարիք չունեին, քանի որ դրանք իրենց նախնիների քանդակած խաչերն են։
Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում ադրբեջանցիների կողմից ՙաղվանական՚ հռչակված խաչը։ Այն մի քանի տասնյակի հասնող հայկական խաչերի տիպերից մեկն է՝ բազմաթել հյուսկեն երկրաչափականացված խաչ, որի թևերն ավարտվում են նշտարաձև ելուստներով։
Ընդհանրապես խաչի հյուսվածքայնությունը, որը զուտ հայկական երևույթ է, դրսևորվում է բուսական ու երկրաչափական մոտիվների համատեղմամբ, ինչն էլ խաչին հաղորդում է հյուսածո-ծաղկուն արտաքին։ Դա մի գործընթաց էր, որ հայ խաչքարային արվեստում սկիզբ է առնում 10-րդ դարի վերջերից և տարբեր դրսևորումներով հարատևում մինչև 18-19-րդ դարերը։ Նույն դրսևորումն ենք տեսնում նաև հայկական գրքարվեստում։
Հյուսածո-ծաղկուն խաչերն իրենց մանրանկարչական նրբագեղությամբ և բազմազանությամբ զարդարում են նաև հայկական գրեթե բոլոր գրչօջախներում գրված և ծաղկված ձեռագիր մատյանների նկարազարդ էջերը։ Դրանց ամենավաղ օրինակները հանդիպում են 11-12-րդ դարերի ձեռագրերում (Անվանաթերթ, Ավետարան, 1181թ., Դրազարկ, մանրանկարիչ Խաչատուր, թ.181բ), իսկ 13-րդ դարից այն լայն տարածված տիպ է ներկայացնում ընդհուպ մինչև 18-րդ դար։
Մոտ 14-րդ դարի վերջերից՝ քաղաքական-դավանական էական ճնշումների պատճառով հայ մշակույթը որոշակի անկում է ապրում, խաչքարային արվեստը հետզհետե կորցնում է նախկին բուսաերկրաչափական բազմազանությունը, քանդակը դառնում է ավելի սաղր, մոտիվներն ավելի միատարր ու կրկնվող։ Խաչաքանդակներն ամբողջովին երկրաչափականացվում են, և միայն որոշ օրինակներում նրա երբեմնի բուսական կերպարն արտահայտվում է խաչատակից բարձացող փոքրիկ արմավիկներով ու խաչաթևերի նշտարաձև վերջույթներով։ Սա համահայկական մի գործընթաց էր, որն սկսվեց կենտրոնական նահանգներում (Կոտայք, Վայոց ձոր, Գեղարքունիք, Վասպուրական), ապա տարածվեց նաև Արցախում, Ուտիքում, իսկ եզակի օրինակներով, այն էլ 19-րդ դարում նաև Կուրից հյուսիս։
Թե ինչու այն ներառեց նաև աղվանական եկեղեցին, պարզից էլ պարզ է։ Սկսած առնվազն 7-րդ դարի վերջերից՝ Աղվանից եկեղեցին դավանաբանորեն, ծիսական և պատկերագրական առումներով որևէ տարբերություն չուներ Հայ եկեղեցուց, մանավանդ, որ նրա հոտի գերակշիռ մասն էլ կազմում էր Արցախի և Ուտիքի հայ բնակչությունը։ Ութերորդ դարից ի վեր չկա աղվանական քրիստոնեական առանձին մշակույթ, չկա առանձին դավանաբանություն, ծես և պատկերագրություն։ Կան միայն տեղական շինարարական, կատարողական առանձնահատկություններ, որ թեթև ձեռքով կարելի է հայտարարել աղվանական։
Եվ պարզ է, որ չեն կարող լինել նաև աղվանական խաչեր՝ ի տարբերություն հայկականի։
Բայց դառնանք փաստերին։ Նշտարաձև վերջույթներով խաչաքանդակների առաջին օրինակները տալիս են դեռ 12-րդ դարի որոշ խաչքարեր, սակայն այն համատարած է դառնում սկսած 14-րդ դարի կեսերից (օրինակ՝ Առինջի, Բջնիի, Հավուց Թառի, Պոռի խաչքարերը, որոնք ունեն նաև հստակ արձանագրական թվագրումներ)։ Այս ալիքը տարածվում է ողջ Հայաստանով մեկ, ապա ներառում Արցախը և Ուտիքը։ 17-րդ դարի քաղաքական ու մշակութային վերելքը Պարսկաստանին ենթակա ընդարձակ տարածքներում (Վանա լճից մինչև Խաչեն, Այրարատից մինչև Սպահան) այս խաչաձևն է ընտրում որպես հիմնական՝ դրանց քանդակները զանազան համադրություններով տեղադրելով նոր կառուցվող եկեղեցիների ճակատներին, շքամուտքերի բարավորներին, խաչքարերի և տապանաքարերի վրա։
Ստացվում է, որ Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից երկրի կենտրոնական մարզերում 14-15-րդ դարերում ստեղծում էին խաչերի և խաչային հորինվածքների նոր ձևեր, 16-18-րդ դարերում դրանք տարածում հայաստանյան և հայաբնակ ու հայադավան տարածքներում նրա համար, որպեսզի դարեր անց կիսագրագետ Մոբիլին և իրեն ոգևորողները ՙհիացական՚ գյուտեր անեն և դրանք համարեն աղվանական։ Գիտական ՙբարեվարքության՚ ավելի կատարյալ օրինակ դժվար է պատկերացնել՚։