Ե­ՌՈ­ՏԱ­ՆԻ. Հարցազրույց գրականագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու Արմեն ԱՎԱՆԵՍՅԱՆԻ հետ

-Պա­րոն Ա­վա­նե­սյան, տա­րի­ներ ա­ռաջ, մեր ա­ռա­ջին հան­դիպ­ման ժա­մա­նակ զրու­ցել ենք «Ար­մավ» հրա­տա­րակ­չու­թյան կող­մից տպագր­վող գր­քե­րից, ու­րա­խու­թյամբ նշել, որ այն­տեղ տպագր­վում են նաև Ար­ցա­խում ապ­րող գրող­նե­րի գոր­ծե­րը։ Այ­սօր նաև մեր «Ա­զատ Ար­ցախ» թերթն է ստա­ցել տպագ­րու­թյան այդ հաս­ցեն։ Ինչ­պե՞ս է հա­ջող­վել ձևա­վո­րել նման, ա­ռանց եր­կմ­տե­լու կա­րե­լի է ա­սել, բա­րե­կա­մա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ։
- «Ար­մավ» հրա­տա­րակ­չու­թյու­նը իմ դի­մա­գիծն է կրում, քան­զի ես եմ գլ­խա­վոր խմ­բա­գի­րը։ Յու­րա­քան­չյուր գրատ­պու­թյան հա­մա­կարգ իր գլ­խա­վոր խմ­բագ­րի դի­մագ­ծի ար­տա­հայ­տու­թյունն է։ Մեր հրա­տա­րակ­չու­թյան հա­մար կարևոր գոր­ծա­ռույթ է մշա­կու­թա­յին հեն­քը։ Կար­ծում եմ, դա­րեր ի վեր մեր գեր­խն­դի­րը ե­ղել է մշա­կու­թա­յին կո­լապ­սը, ներ­փա­կու­թյու­նը, ինչն ա­ռիթ է դար­ձել, որ պե­տա­կա­նու­թյան ու տա­րածք­նե­րի կո­րուստ­ներ ու­նե­նանք։ Խոսքս հա­մա­կար­գա­յին ու տա­րա­ծա­կան մշա­կու­թա­յին ընդգրկվա­ծու­թյան մա­սին է, ո­րի գլ­խա­վոր և ա­ռանց­քա­յին միա­վոր­ներն են լե­զուն և կրո­նը։ «Ար­մավ» հրա­տա­րակ­չու­թյունն ար­դեն տասը տա­րի ծա­ռա­յում է հա­յոց լեզ­վին։ Ա­վե­լին ա­սեմ, Ար­ցա­խում ստեղծ­վող գրա­կա­նու­թյան և ար­ցախ­ցի գրող­նե­րի նկատ­մամբ ա­ռա­վել ընդ­գծ­ված վե­րա­բեր­մունք ու­նենք, քան­զի հա­յոց Ար­ցախ աշ­խար­հում մշ­տա­պես պետք է ա­մուր հիմ­քե­րի վրա լի­նի հա­յոց լեզ­վի հար­ցը։
«Ա­զատ Ար­ցախ» պաշ­տո­նա­թեր­թի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյունն էլ մեզ հա­մար կարևոր է, պատ­վե­լի և պա­տաս­խա­նա­տու, քան­զի նման կերպ մաս­նա­կից ենք դառ­նում Ար­ցա­խի ա­զա­տու­թյան և ան­կա­խու­թյան ճա­նաչ­ման գոր­ծըն­թա­ցին։
-Տպագ­րա­կան բարձր ո­րակ, ժա­մա­նա­կա­կից գրահ­րա­տա­րակ­չա­կան պա­հանջ­նե­րի բա­վա­րա­րում... մնա­ցա­ծը շա­րու­նա­կեք Դուք։
- Այ­սօր կարևոր է, որ ինչ ա­նես՝ լավ ո­րա­կով ա­նես։ «Ար­մավ» հրա­տա­րակ­չու­թյունն այս գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյունն է որ­դեգ­րել։ Ժա­մա­նակ­ներն այն­պի­սին են, որ ա­նո­րակ գոր­ծը չի կա­րող մր­ցու­նակ լի­նել։ Բա­ցի այդ, գոր­ծի ո­րա­կն իր հե­տա­գիծն է բե­րում. լավ ո­րակ ա­պա­հո­վե­ցիր՝ լավ ու դրա­կան հե­տա­գիծ է լի­նե­լու, վա­տո­րակ գործ ա­րե­ցիր՝ խա­րա­նը կկ­րես ճա­կա­տիդ։
Թեր­թե­լով «Ա­զատ Ար­ցախ» թեր­թի հա­մարնե­րը` ու­րա­խու­թյամբ եմ հա­մակ­վում, որ ար­հես­տա­վարժ թիմ է հա­վաք­ված, որ խմ­բագր­ման, ձևա­վոր­ման, թեր­թի կազմ­ման աշ­խա­տանք­նե­րը ճիշտ են կազ­մա­կերպ­վում։ Ա­հա այս­տե­ղից է սկս­վում ո­րա­կը։ Ո­րա­կի գրա­վա­կա­նը ներ­սի և դր­սի ներ­դաշ­նու­թյունն է և մենք ու­րախ ենք, որ ի դեմս թեր­թի խմ­բագ­րա­կազ­մի՝ ու­նենք ներ­դաշ­նակ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյուն։
-Բնա­կա­նա­բար, միշտ չեն Ձեր ձեռ­քի տակ հայ­տն­վում տա­ղան­դա­վոր հե­ղի­նակ­նե­րի գր­քեր։ Նման դեպ­քե­րում վե­րա­բեր­մուն­քը փոխ­վո՞ւմ է։ Գրա­կա­նա­գետն ու գրահ­րա­տա­րա­կի­չը դառ­նու՞մ են մե­կը։
- Գի­տեք, ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյու­նը են­թադ­րում է ըն­թացք, կեն­դա­նի օր­գա­նիզմ, որ­տեղ ի­րե­րի դա­սա­վոր­վա­ծու­թյու­նը մի փոքր այլ է։ Վա­հագն Դավ­թյանն իր հու­շե­րում պատ­մում է, որ ե­րի­տա­սարդ տա­րի­նե­րին հա­րյուր­նե­րով էին գրա­կան աս­պա­րեզ մուտք գոր­ծում, իսկ կյան­քը ցույց տվեց, որ այդ սերն­դից իս­կա­կան գրա­կա­նու­թյուն ստեղ­ծե­ցին հինգ-վեց հո­գի։ Այ­սօր էլ մենք հա­րյու­րին հնա­րա­վո­րու­թյուն պի­տի տանք, որ վա­ղը ու­նե­նանք մեր հինգ-վեց հո­գուն։ Գրա­կա­նու­թյու­նը ցո­րեն ցա­նե­լու պես չէ, որ մի պար­կից հինգ պարկ հն­ձես, գրա­կան ըն­թացքն ա­վե­լի նման է ոս­կու հան­քի՝ քսան տոն­նա հան­քա­քար պի­տի օգ­տա­գոր­ծես, որ քսան գրամ ոս­կի ստա­նաս։ Մի­գու­ցե հա­մե­մա­տու­թյուն­ներս տե­ղին չեն, բայց ի­րենց մեջ մեծ ճշ­մար­տու­թյուն են պա­րու­նա­կում։ Ի՞նչ ի­մա­նաս, հրա­տա­րակ­վող հա­րյու­րից ով­քե՞ր են այն հինգ-վեց հո­գին։ Սա, ան­շուշտ, գրա­կա­նա­գե­տի մի­ջամ­տու­թյան հարց է, բայցև կապ­ված է գրո­ղի ան­հա­տա­կա­նու­թյու­նից, աշ­խա­տա­սի­րու­թյու­նից և, ի վեր­ջո, գրի հե­քիա­թի նկատ­մամբ հա­վա­տի ան­սա­սա­նու­թյու­նից։ Ես` որ­պես գրա­կա­նա­գետ, հա­ճախ իմ կար­ծի­քը հայտ­նում եմ մեր հրա­տա­րա­կած գր­քե­րի ա­ռա­ջա­բան­նե­րում, խրա­խու­սում եմ, ոգևո­րում կամ էլ՝ լռում եմ, ե­թե այդ գնա­հա­տումն ու­նեմ։
-Դուք ա­ռանձ­նա­հա­տուկ վե­րա­բեր­մունք ու­նեք նաև ե­րի­տա­սարդ գրող­նե­րի հան­դեպ։ Հա­վա­տու՞մ եք վաղ­վա գրա­կա­նու­թյա­նը։
- Ե­թե չհա­վա­տա­յի, այս գոր­ծով չէի զբաղ­վի։ Մի ըն­թացք կար՝ մա­մու­լում շր­ջա­նառ­վում էր գրա­կա­նու­թյան մահ­վան գա­ղա­փա­րը։ Սա ան­հե­թեթ եմ հա­մա­րում, քան­զի գրա­կա­նու­թյու­նը մեռ­նում է ազ­գի հետ միա­սին։ Ե­թե կա հայ ազ­գը, ու­րեմն կա նաև հայ գրա­կա­նու­թյու­նը, այլ հարց է, թե ինչ ո­րակ ու­նի այդ գրա­կա­նու­թյու­նը։ Սա էլ իր հեր­թին կապ­ված է ազ­գա­յին` տվյալ պա­հին գե­րա­կա հո­գե­բա­նու­թյան, հա­սա­րա­կա­կան բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան մթ­նո­լոր­տի և հան­րա­յին տրա­մադ­րու­թյուն­նե­րի հետ։ Մի բա­նում վս­տահ եմ` հայ ազ­գը պի­տի ա­կան­ջա­լուր լի­նի իր գրո­ղին, քան­զի գրո­ղի սրա­տես աչ­քը տես­նում է թե՛ վտան­գը և թե՛ այդ վտան­գը շր­ջան­ցե­լու ճա­նա­պար­հը։
Հույս ու­նեմ, որ ե­րի­տա­սարդ­նե­րը պա­տաս­խա­նա­տու կեր­պով կմո­տե­նան ի­րենց գրին, քան­զի պի­տի պա­տաս­խա­նա­տու լի­նեն յու­րա­քան­չյուր բա­ռի առջև։ Բա­ցի այդ, ի­րենց հա­վակ­նու­թյուն­նե­րի ե­լա­կե­տը պի­տի լի­նի այն հս­կա­յա­կան գիր-հա­մա­կար­գը, որ ստեղծ­վել է ի­րեն­ցից ա­ռաջ, այդ թվում՝ նաև աշ­խար­հում։ Եվ, ի վեր­ջո, լա­վա­գույն գրա­կա­նու­թյունը շա­րու­նա­կում և հա­մալ­րում է նա­խորդ շր­ջա­փու­լի գրա­կա­նու­թյա­նը։ Այ­սինքն, ե­թե այ­սօր­վա ե­րի­տա­սար­դը չի տի­րա­պե­տում նա­խըն­թաց գրո­ղի ստեղ­ծած ար­ժեք­նե­րին, դառնում է ա­նար­մատ, ան­բուն մի ծառ, ո­րին ինչ­պե՞ս ծառ կո­չես...
-Ա­նընդ­հատ ա­սում են, որ մար­դը, ա­վե­լի ճիշտ կլի­նի ա­սել, ըն­թեր­ցո­ղը, հե­ռա­ցել է գր­քից։ Իս­կա­պե՞ս այդ­պես է։ Մե­ղա­վոր փնտ­րե՞լ։
- Այ­սօր հա­սա­րա­կա­կան կյան­քը խիստ քա­ղա­քա­կա­նաց­ված է։ Սա վատ է։ Սա­կայն, մյուս կող­մից բա­վա­կա­նին մե­ծա­նում է ու­շադ­րու­թյու­նը ըն­թեր­ցա­նու­թյան նկատ­մամբ։ Հատ­կա­պես ե­րի­տա­սարդ­նե­րի շր­ջա­նում տես­նում եմ մի­տում առ ըն­թեր­ցա­նու­թյու­ն։ Գիր­քը միշտ հաղ­թե­լու է։
Տե­սեք, ժա­մա­նա­կին ստեղծ­վեց ռա­դիոն և շա­տերն սկ­սե­ցին խո­սել գր­քի ա­նի­մաս­տու­թյան մա­սին։ Գիր­քը հաղ­թեց։ Ստեղծ­վեց հե­ռուս­տա­ցույ­ցը՝ դար­ձյալ մար­տահ­րա­վեր նետ­վեց գր­քին, որն էլ հաղ­թեց նաև այս մե­նա­մար­տում։ Ե­կավ վի­դեո-տե­սագ­րու­թյուն­նե­րի ժա­մա­նա­կը, դար­ձյալ գիր­քը հաղ­թեց։ Այ­սօր գր­քի դեմ պա­տե­րազ­մում են հա­մա­կար­գիչն ու սմարթ-հե­ռա­խոս­նե­րը, վս­տահ եմ, դար­ձյալ գիր­քը կհաղ­թի, քան­զի գիր­քը հին է, գա­լիս է դա­րե­րի խոր­քից՝ ինչ­պես Ար­ցա­խը։
-Աշ­խար­հից շա՞տ ենք հե­ռա­ցել, խոսքս, բնա­կա­նա­բար, գրի մա­սին է։
- Աշ­խար­հից չենք հե­ռա­ցել, ա­վե­լին ա­սեմ՝ մեր այ­սօր­վա գրամ­շա­կույ­թը մր­ցու­նակ է աշ­խար­հում ստեղծ­վող գրա­կա­նու­թյան հետ։ Այլ հարց է, որ մենք լեզ­վի ող­բեր­գու­թյուն ու­նենք։ Սփյուռ­քը քիչ է ու­շադ­րու­թյուն դարձ­նում հայ գր­քին, մեր լե­զուն հաս­կա­նա­լի չէ աշ­խար­հի այլ եր­կր­նե­րում, և չու­նենք այն պե­տա­կան-թարգ­մա­նա­կան ինս­տի­տու­տը, ո­րը հանձն կառ­նի մեր լա­վա­գույն գրա­կա­նու­թյան թարգ­մա­նու­թյան ու տա­րած­ման ծանր գործն իր ու­սե­րին վերց­նե­լը։ Մնում են ան­հա­տա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կան օվ­կիա­նում մեկ կա­թի­լի դեր ան­գամ չեն կա­րող կա­տա­րել։
Բա­ցի այդ, այ­սօր­վա հայ գրա­կա­նու­թյու­նը մի տե­սակ կղ­զիա­ցած վի­ճա­կում է գտն­վում մշա­կույ­թի մյուս ճյու­ղե­րի հետ հա­ղոր­դակ­ցու­թյան ի­մաս­տով։ Գրա­կա­նու­թյու­նը գրե­թե չի հայ­տն­վում թատ­րո­նի բե­մե­րին, բա­նաս­տեղ­ծու­թյու­նը երգ չի դառ­նում, վե­պը ֆիլմ չի դառ­նում, ման­կա­կան եր­կը մուլտ չի դառ­նում, և ար­հես­տա­կա­նո­րեն կոր­չում է գրա­կա­նու­թյան գոր­ծառ­նա­կա­նու­թյու­նը։ Այս ա­ռու­մով, ա­յո՛, հետ ենք մնա­ցել աշ­խար­հից ու հե­ռա­ցել գրի ստեղ­ծած ի­րա­կա­նու­թյու­նը վա­յե­լե­լու բերկ­րու­թյու­նից։
-Իսկ Ար­ցա­խում ստեղծ­վա­ծը կա­րե­լի՞ է տե­ղա­վո­րել հա­մա­հայ­կա­կան գրա­կա­նու­թյան տա­րած­քում։ Հարց­նում եմ, ո­րով­հետև այն­քան էլ հա­ճե­լի չէ, երբ ա­սում են ար­ցախ­ցի գրող կամ՝ ար­ցա­խյան գրա­կա­նու­թյուն։
- Ար­ցա­խը մեր հա­յոց տան մի հատ­վածն է և այն­տեղ ստեղծ­վող գրա­կա­նու­թյու­նը հայ գրա­կա­նու­թյուն է։ Ար­ցախ­ցի գրող ար­տա­հայ­տու­թյու­նը նույնն է, թե գյում­րե­ցի գրող ա­սես, լո­ռե­ցի գրող կամ սյու­նե­ցի գրող։ Ա­ռան­ձին դի­տար­կե­լի չէ, այլ պետք է դի­տարկ­վի ընդ­հա­նուր հայ գրա­կա­նու­թյան հա­մա­պատ­կե­րում։ Օ­րի­նակ ո՞վ է Մու­րա­ցա­նը։ Հայ մեծ ար­ձա­կա­գիր, որ ծն­վել ու ստեղ­ծա­գոր­ծել է Ար­ցա­խում, ի մաս­նա­վո­րի՝ Շու­շիում։ Նա հայ գրա­կա­նու­թյան մի ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծի կարևոր դեմ­քե­րից է և մեծ գործ է կա­տա­րել հայ ժո­ղովր­դի հա­մար։
Հի­շում եմ, ա­մեն տա­րի Շու­շիում կազ­մա­կերպ­վում էր «Մու­րա­ցա­նյան օ­րեր», և ի՛նչ խան­դա­վա­ռու­թյամբ էինք մաս­նակ­ցում այդ մի­ջո­ցա­ռում­նե­րին։ Մենք մի ժո­ղո­վուրդ ենք և այդ հա­յե­ցա­կե­տով էլ պի­տի ա­ռաջ­նորդ­վենք, ոչ մի տա­րան­ջա­տում չի կա­րող լի­նել մեր ժո­ղովր­դի մեջ, այ­լա­պես ա­վե­լի դա­ժան ար­հա­վիրք­նե­րի մի­ջով կանց­նենք։ Ա­մեն դեպ­քում հա­յոց պատ­մա­կան Շու­շի քա­ղա­քում դեռ պի­տի ծա­ծան­վի մեր ե­ռա­գույ­նը և հա­յը պի­տի իր ա­ղոթ­քը հղի առ Աստ­ված՝ Շուշ­վա ե­կե­ղե­ցի­նե­րում, հայ մա­նուկ­ներն էլ պի­տի հա­յոց տա­ռե­րը սեր­տեն Շու­շիի դպ­րոց­նե­րում։
-Հե­տաքր­քիր է, հասց­նու՞մ եք զբաղ­վել գրա­կա­նա­գի­տու­թյամբ։
-Ան­պայ­ման, քան­զի աշ­խա­տում եմ ՀՀ ԳԱԱ Մա­նուկ Ա­բե­ղյա­նի ան­վան գրա­կա­նու­թյան ինս­տի­տու­տում՝ որ­պես Սփյուռ­քա­հայ գրա­կա­նու­թյան ու­սում­նա­սիր­ման բաժ­նի վա­րիչ։ Չորս մե­նագ­րու­թյան հե­ղի­նակ եմ և բազ­մա­թիվ հոդ­ված­ներ հրա­տա­րակ­վել են գրա­կան մա­մու­լում, գի­տա­կան պար­բե­րա­կան­նե­րում, այդ թվում՝ ար­ցա­խյան «Դպ­րա­տուն» պար­բե­րա­կա­նում և տար­բեր ժո­ղո­վա­ծու­նե­րում։
Ան­շուշտ, հրա­տա­րակ­չու­թյան գլ­խա­վոր խմ­բա­գիր լի­նե­լը ևս նշա­նա­կում է զբաղ­վել գրա­կա­նա­գի­տու­թյամբ, քան­զի մաս­նա­կից ես դառ­նում գրա­կան ըն­թաց­քի ձևա­վոր­մա­նը։

Անի Մանգասարյան