ԵՌՈՏԱՆԻ. Հարցազրույց գրականագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու Արմեն ԱՎԱՆԵՍՅԱՆԻ հետ
-Պարոն Ավանեսյան, տարիներ առաջ, մեր առաջին հանդիպման ժամանակ զրուցել ենք «Արմավ» հրատարակչության կողմից տպագրվող գրքերից, ուրախությամբ նշել, որ այնտեղ տպագրվում են նաև Արցախում ապրող գրողների գործերը։ Այսօր նաև մեր «Ազատ Արցախ» թերթն է ստացել տպագրության այդ հասցեն։ Ինչպե՞ս է հաջողվել ձևավորել նման, առանց երկմտելու կարելի է ասել, բարեկամական հարաբերություններ։
- «Արմավ» հրատարակչությունը իմ դիմագիծն է կրում, քանզի ես եմ գլխավոր խմբագիրը։ Յուրաքանչյուր գրատպության համակարգ իր գլխավոր խմբագրի դիմագծի արտահայտությունն է։ Մեր հրատարակչության համար կարևոր գործառույթ է մշակութային հենքը։ Կարծում եմ, դարեր ի վեր մեր գերխնդիրը եղել է մշակութային կոլապսը, ներփակությունը, ինչն առիթ է դարձել, որ պետականության ու տարածքների կորուստներ ունենանք։ Խոսքս համակարգային ու տարածական մշակութային ընդգրկվածության մասին է, որի գլխավոր և առանցքային միավորներն են լեզուն և կրոնը։ «Արմավ» հրատարակչությունն արդեն տասը տարի ծառայում է հայոց լեզվին։ Ավելին ասեմ, Արցախում ստեղծվող գրականության և արցախցի գրողների նկատմամբ առավել ընդգծված վերաբերմունք ունենք, քանզի հայոց Արցախ աշխարհում մշտապես պետք է ամուր հիմքերի վրա լինի հայոց լեզվի հարցը։
«Ազատ Արցախ» պաշտոնաթերթի հետ համագործակցությունն էլ մեզ համար կարևոր է, պատվելի և պատասխանատու, քանզի նման կերպ մասնակից ենք դառնում Արցախի ազատության և անկախության ճանաչման գործընթացին։
-Տպագրական բարձր որակ, ժամանակակից գրահրատարակչական պահանջների բավարարում... մնացածը շարունակեք Դուք։
- Այսօր կարևոր է, որ ինչ անես՝ լավ որակով անես։ «Արմավ» հրատարակչությունն այս գաղափարախոսությունն է որդեգրել։ Ժամանակներն այնպիսին են, որ անորակ գործը չի կարող մրցունակ լինել։ Բացի այդ, գործի որակն իր հետագիծն է բերում. լավ որակ ապահովեցիր՝ լավ ու դրական հետագիծ է լինելու, վատորակ գործ արեցիր՝ խարանը կկրես ճակատիդ։
Թերթելով «Ազատ Արցախ» թերթի համարները` ուրախությամբ եմ համակվում, որ արհեստավարժ թիմ է հավաքված, որ խմբագրման, ձևավորման, թերթի կազմման աշխատանքները ճիշտ են կազմակերպվում։ Ահա այստեղից է սկսվում որակը։ Որակի գրավականը ներսի և դրսի ներդաշնությունն է և մենք ուրախ ենք, որ ի դեմս թերթի խմբագրակազմի՝ ունենք ներդաշնակ համագործակցություն։
-Բնականաբար, միշտ չեն Ձեր ձեռքի տակ հայտնվում տաղանդավոր հեղինակների գրքեր։ Նման դեպքերում վերաբերմունքը փոխվո՞ւմ է։ Գրականագետն ու գրահրատարակիչը դառնու՞մ են մեկը։
- Գիտեք, ժամանակակից գրականությունը ենթադրում է ընթացք, կենդանի օրգանիզմ, որտեղ իրերի դասավորվածությունը մի փոքր այլ է։ Վահագն Դավթյանն իր հուշերում պատմում է, որ երիտասարդ տարիներին հարյուրներով էին գրական ասպարեզ մուտք գործում, իսկ կյանքը ցույց տվեց, որ այդ սերնդից իսկական գրականություն ստեղծեցին հինգ-վեց հոգի։ Այսօր էլ մենք հարյուրին հնարավորություն պիտի տանք, որ վաղը ունենանք մեր հինգ-վեց հոգուն։ Գրականությունը ցորեն ցանելու պես չէ, որ մի պարկից հինգ պարկ հնձես, գրական ընթացքն ավելի նման է ոսկու հանքի՝ քսան տոննա հանքաքար պիտի օգտագործես, որ քսան գրամ ոսկի ստանաս։ Միգուցե համեմատություններս տեղին չեն, բայց իրենց մեջ մեծ ճշմարտություն են պարունակում։ Ի՞նչ իմանաս, հրատարակվող հարյուրից ովքե՞ր են այն հինգ-վեց հոգին։ Սա, անշուշտ, գրականագետի միջամտության հարց է, բայցև կապված է գրողի անհատականությունից, աշխատասիրությունից և, ի վերջո, գրի հեքիաթի նկատմամբ հավատի անսասանությունից։ Ես` որպես գրականագետ, հաճախ իմ կարծիքը հայտնում եմ մեր հրատարակած գրքերի առաջաբաններում, խրախուսում եմ, ոգևորում կամ էլ՝ լռում եմ, եթե այդ գնահատումն ունեմ։
-Դուք առանձնահատուկ վերաբերմունք ունեք նաև երիտասարդ գրողների հանդեպ։ Հավատու՞մ եք վաղվա գրականությանը։
- Եթե չհավատայի, այս գործով չէի զբաղվի։ Մի ընթացք կար՝ մամուլում շրջանառվում էր գրականության մահվան գաղափարը։ Սա անհեթեթ եմ համարում, քանզի գրականությունը մեռնում է ազգի հետ միասին։ Եթե կա հայ ազգը, ուրեմն կա նաև հայ գրականությունը, այլ հարց է, թե ինչ որակ ունի այդ գրականությունը։ Սա էլ իր հերթին կապված է ազգային` տվյալ պահին գերակա հոգեբանության, հասարակական բարոյահոգեբանական մթնոլորտի և հանրային տրամադրությունների հետ։ Մի բանում վստահ եմ` հայ ազգը պիտի ականջալուր լինի իր գրողին, քանզի գրողի սրատես աչքը տեսնում է թե՛ վտանգը և թե՛ այդ վտանգը շրջանցելու ճանապարհը։
Հույս ունեմ, որ երիտասարդները պատասխանատու կերպով կմոտենան իրենց գրին, քանզի պիտի պատասխանատու լինեն յուրաքանչյուր բառի առջև։ Բացի այդ, իրենց հավակնությունների ելակետը պիտի լինի այն հսկայական գիր-համակարգը, որ ստեղծվել է իրենցից առաջ, այդ թվում՝ նաև աշխարհում։ Եվ, ի վերջո, լավագույն գրականությունը շարունակում և համալրում է նախորդ շրջափուլի գրականությանը։ Այսինքն, եթե այսօրվա երիտասարդը չի տիրապետում նախընթաց գրողի ստեղծած արժեքներին, դառնում է անարմատ, անբուն մի ծառ, որին ինչպե՞ս ծառ կոչես...
-Անընդհատ ասում են, որ մարդը, ավելի ճիշտ կլինի ասել, ընթերցողը, հեռացել է գրքից։ Իսկապե՞ս այդպես է։ Մեղավոր փնտրե՞լ։
- Այսօր հասարակական կյանքը խիստ քաղաքականացված է։ Սա վատ է։ Սակայն, մյուս կողմից բավականին մեծանում է ուշադրությունը ընթերցանության նկատմամբ։ Հատկապես երիտասարդների շրջանում տեսնում եմ միտում առ ընթերցանություն։ Գիրքը միշտ հաղթելու է։
Տեսեք, ժամանակին ստեղծվեց ռադիոն և շատերն սկսեցին խոսել գրքի անիմաստության մասին։ Գիրքը հաղթեց։ Ստեղծվեց հեռուստացույցը՝ դարձյալ մարտահրավեր նետվեց գրքին, որն էլ հաղթեց նաև այս մենամարտում։ Եկավ վիդեո-տեսագրությունների ժամանակը, դարձյալ գիրքը հաղթեց։ Այսօր գրքի դեմ պատերազմում են համակարգիչն ու սմարթ-հեռախոսները, վստահ եմ, դարձյալ գիրքը կհաղթի, քանզի գիրքը հին է, գալիս է դարերի խորքից՝ ինչպես Արցախը։
-Աշխարհից շա՞տ ենք հեռացել, խոսքս, բնականաբար, գրի մասին է։
- Աշխարհից չենք հեռացել, ավելին ասեմ՝ մեր այսօրվա գրամշակույթը մրցունակ է աշխարհում ստեղծվող գրականության հետ։ Այլ հարց է, որ մենք լեզվի ողբերգություն ունենք։ Սփյուռքը քիչ է ուշադրություն դարձնում հայ գրքին, մեր լեզուն հասկանալի չէ աշխարհի այլ երկրներում, և չունենք այն պետական-թարգմանական ինստիտուտը, որը հանձն կառնի մեր լավագույն գրականության թարգմանության ու տարածման ծանր գործն իր ուսերին վերցնելը։ Մնում են անհատական նախաձեռնությունները, որոնք համաշխարհային գրական օվկիանում մեկ կաթիլի դեր անգամ չեն կարող կատարել։
Բացի այդ, այսօրվա հայ գրականությունը մի տեսակ կղզիացած վիճակում է գտնվում մշակույթի մյուս ճյուղերի հետ հաղորդակցության իմաստով։ Գրականությունը գրեթե չի հայտնվում թատրոնի բեմերին, բանաստեղծությունը երգ չի դառնում, վեպը ֆիլմ չի դառնում, մանկական երկը մուլտ չի դառնում, և արհեստականորեն կորչում է գրականության գործառնականությունը։ Այս առումով, այո՛, հետ ենք մնացել աշխարհից ու հեռացել գրի ստեղծած իրականությունը վայելելու բերկրությունից։
-Իսկ Արցախում ստեղծվածը կարելի՞ է տեղավորել համահայկական գրականության տարածքում։ Հարցնում եմ, որովհետև այնքան էլ հաճելի չէ, երբ ասում են արցախցի գրող կամ՝ արցախյան գրականություն։
- Արցախը մեր հայոց տան մի հատվածն է և այնտեղ ստեղծվող գրականությունը հայ գրականություն է։ Արցախցի գրող արտահայտությունը նույնն է, թե գյումրեցի գրող ասես, լոռեցի գրող կամ սյունեցի գրող։ Առանձին դիտարկելի չէ, այլ պետք է դիտարկվի ընդհանուր հայ գրականության համապատկերում։ Օրինակ ո՞վ է Մուրացանը։ Հայ մեծ արձակագիր, որ ծնվել ու ստեղծագործել է Արցախում, ի մասնավորի՝ Շուշիում։ Նա հայ գրականության մի ժամանակահատվածի կարևոր դեմքերից է և մեծ գործ է կատարել հայ ժողովրդի համար։
Հիշում եմ, ամեն տարի Շուշիում կազմակերպվում էր «Մուրացանյան օրեր», և ի՛նչ խանդավառությամբ էինք մասնակցում այդ միջոցառումներին։ Մենք մի ժողովուրդ ենք և այդ հայեցակետով էլ պիտի առաջնորդվենք, ոչ մի տարանջատում չի կարող լինել մեր ժողովրդի մեջ, այլապես ավելի դաժան արհավիրքների միջով կանցնենք։ Ամեն դեպքում հայոց պատմական Շուշի քաղաքում դեռ պիտի ծածանվի մեր եռագույնը և հայը պիտի իր աղոթքը հղի առ Աստված՝ Շուշվա եկեղեցիներում, հայ մանուկներն էլ պիտի հայոց տառերը սերտեն Շուշիի դպրոցներում։
-Հետաքրքիր է, հասցնու՞մ եք զբաղվել գրականագիտությամբ։
-Անպայման, քանզի աշխատում եմ ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտում՝ որպես Սփյուռքահայ գրականության ուսումնասիրման բաժնի վարիչ։ Չորս մենագրության հեղինակ եմ և բազմաթիվ հոդվածներ հրատարակվել են գրական մամուլում, գիտական պարբերականներում, այդ թվում՝ արցախյան «Դպրատուն» պարբերականում և տարբեր ժողովածուներում։
Անշուշտ, հրատարակչության գլխավոր խմբագիր լինելը ևս նշանակում է զբաղվել գրականագիտությամբ, քանզի մասնակից ես դառնում գրական ընթացքի ձևավորմանը։
Անի Մանգասարյան