ՀԱՎԱՏԱՐԻՄ ԻՐ ԱՌԱՔԵԼՈՒԹՅԱՆԸ

Սեպտեմբերի 10-ին Ստեփանակերտի մշակույթի և երիտասարդության պալատի դահլիճում տեղի ունեցավ «Երգող Արցախ» խորագրով համերգ, որը նվիրված էր «Վարանդա» պետական երգչախմբի 30-ամյակին (գեղարվեստական ղեկավար և խմբավար Զաքար Քեշիշյան, դաշնակահար՝ Նադեժդա Հակոբյան)։

1989-ի ապ­րի­լին Երևա­նի Կո­մի­տա­սի ան­վան պե­տա­կան կոն­սեր­վա­տո­րիա­յի մի խումբ ու­սա­նող­ներ դա­սա­խոս­նե­րի հետ ե­կան Ար­ցախ, հա­մերգ­նե­րով հան­դես ե­կան շր­ջան­նե­րում` ոգևո­րե­ցին և ոգևոր­վե­ցին։ Ու­սա­նող­նե­րից մե­կը՝ լի­բա­նա­նա­հայ Զա­քար Քե­շի­շյա­նը, ինչ­պես ինքն է ա­սում, ա­ռա­ջին հա­յաց­քից սի­րեց Ար­ցախն ու ժո­ղովր­դին: Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­մից հե­տո ե­կավ ու հա­յոց հի­նա­վուրց քա­ղա­քում ստեղ­ծեց «Վա­րան­դա» ման­կա­պա­տա­նե­կան, ե­րի­տա­սար­դա­կան երգ­չա­խում­բը, ո­րը մեծ դե­րա­կա­տա­րում ու­նե­ցավ Ար­ցա­խի հոգևոր-մշա­կու­թա­յին կյան­քում։ Ա­մեն ա­մառ` օ­գոս­տո­սին, ինչ­պես երգ­չախմ­բի սա­նե­րը, նույն­պես և ար­ցախ­ցի­նե­րը, սի­րով ըն­դու­նում են ար­վես­տի գործ­չին, նվի­րյա­լին, ով ա­միս կամ մի քիչ ա­վե­լի ժա­մա­նա­կաըն­թաց­քում տք­նա­ջան պա­րա­պում է ե­րե­խա­նե­րի հետ, հան­դես գա­լիս եզ­րա­փա­կիչ հա­մեր­գով, ո­րը մշ­տա­պես անց­նում է լեփ-լե­ցուն դահ­լիճ­նե­րով։
Ջերմ ծա­փեր, ող­ջույ­նի խոս­քեր, շնոր­հա­վո­րանք­ներ, բա­րե­մաղ­թան­քի ու վե­րա­դար­ձի խոս­տում ու ակն­կա­լիք…
Մեր հար­ցազ­րույ­ցը ար­վես­տի վաս­տա­կա­վոր գոր­ծիչ, շվիա­հար, դու­դու­կա­հար, «Վա­րան­դա­յի» ան­փո­փոխ գե­ղար­վես­տա­կան ղե­կա­վար Զա­քար Քե­շի­շյա­նի հետ։
-Տա­րին հո­բե­լյա­նա­կան է: Ձեր զգա­ցո­ղու­թյուն­նե­րը…
-Շատ խառն զգա­ցո­ղու­թյուն­ներ ու­նիմ։ Նախ՝ ինչ վի­ճա­կում էլ լի­նենք, չի նսե­մա­նում այն մեծ հաղթանակը, սխ­րան­քը, որ 30 տա­րի ա­ռաջ մեր հե­րոս­ներն ա­րյան գնով ա­զա­տագ­րե­ցին Շու­շին: Ընդ­հա­կա­ռա­կը, ոգևո­րում է, հույս է տա­լիս, որ ե­թե մի ան­գամ ա­զա­տագ­րել ենք, կն­շա­նա­կի՝ է­լի կր­նանք… Փաստն այն է, որ 30 տա­րի ա­ռաջ կա­րո­ղա­ցել ենք, ու­րեմն, ա­պա­գա­յին էլ կա­րող ենք։ Երկ­րորդ, ա­րյան գնով ձեռք­բե­րա­ծը չկա­րո­ղա­ցանք պա­հել՝ մեր խել­քի, ո­գիի, հայ­րե­նա­սի­րու­թյան մա­կար­դա­կի ան­կու­մի, ոչ թե բա­ցա­կա­յու­թյան պատ­ճա­ռով, մեղմ ա­սած։ Ինձ ճա­կա­տագ­րով վի­ճակ­վեց Շու­շիում ստեղ­ծել «Վա­րան­դա» երգ­չա­խում­բը և 30 տա­րի հա­վա­տա­րիմ լի­նել իմ ա­ռա­քե­լու­թյա­նը: Հո­գուս հետ հաշտ եմ, որ իմ բա­ժին կռի­վը իմ «զեն­քով» տա­րել եմ։ Այս մխի­թա­րան­քը, ի տար­բե­րու­թյուն շա­տե­րու, ես ու­նիմ։
-Ար­ցա­խյան եր­րորդ պա­տե­րազմ, նոր ի­րո­ղու­թյուն­ներ… դժ­վա­րու­թյուն­ներն ինչ­պե՞ս են հաղ­թա­հար­վում։
-«Վա­րան­դա­յի» հա­մեր­գի, ո­րը կտր­վի Ար­ցա­խի ԿԳՄՍ նա­խա­րա­րու­թյան հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյամբ, ձևա­չա­փը փոխ­վեց վեր­ջին եր­կու տա­րում` կապ­ված հետ­պա­տե­րազ­մա­կան նոր ի­րո­ղու­թյուն­նե­րու հետ։ Վայ­րը փոխ­վեց, երգ­չախմ­բում ընդգրկվե­ցին նաև Հադ­րու­թից, այլ շր­ջան­նե­րից, Ստե­փա­նա­կեր­տից ե­րե­խա­ներ. ան­ցած տա­րի ե­րե­խա­նե­րի թի­վը 89 էր, այս կազ­մը 40-50 նոր ե­րե­խա­նե­րով հա­մալր­վեց։ Ան­ցած տա­րի 5 հա­մերգ տվե­ցինք։

-Նա­խորդ և այս այ­ցին ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խա­տան­քի մեջ կա­յի՞ն փո­փո­խու­թյուն­ներ։
-Ես վա­խե­նում եմ հար­մար­վո­ղա­կա­նու­թյու­նից։ Երբ ստեղծ­ված կա­ցու­թյան հետ ըն­տե­լա­նանք, կվարժ­վենք, ու­րեմն կթու­լա­նանք։ Այդ մե­կը պետք չէ, որ լի­նի մեր մեջ, երբ ա­սենք՝ ո­չինչ, ը­սենց էլ ենք ապ­րում։ Այս մտայ­նու­թյու­նը շատ վնաս է, օ­րի­նակ, պա­ղես­տին­ցի­նե­րը, որ փող ու­նեին, կա­րող էին «մեր­սե­դե­սով» ման գալ, բայց ապ­րում էին վրա­նաբ­նակ պայ­ման­նե­րում, ո­րով­հետև ա­սում էին՝ պի­տի վե­րա­դառ­նանք մեր տուն։ Ա­դոր հա­մար այդ ժո­ղո­վուր­դը օ­րի­նա­կե­լի է և մինչև օրս նրանց պայ­քա­րի ո­գին չի խամ­րում. նրանք ու­նին վե­րա­դար­ձի նկատ­մամբ հա­վատ և գոր­ծու­նեու­թյուն։ Այս ան­գամ այ­ցե­լե­ցի սա­նե­րիս բնա­կա­րան­նե­րը, որ ստա­ցել էին։ Ու­րա­խա­լի է, որ մար­դիկ պե­տա­կան հո­գա­ծու­թյան տակ են, սա­կայն չմո­ռա­նանք, որ մեր տու­նը Շու­շիում է… Ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նից այս­քան ժա­մա­նակ անց մենք Սփյուռ­քում դաս­տիա­րակ­ված ենք այն­պես, որ մեր տու­նը պատ­մա­կան Արևմտյան Հա­յաս­տա­նում է, և նոր սե­րունդ­նե­րը չեն դա­դա­րում պա­հան­ջա­տեր լի­նե­լուց Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան նկատ­մամբ: Այս նույն դաս­տիա­րա­կու­թյու­նը պետք է դր­վի այս­տեղ, շու­շե­ցի­նե­րուն, հադ­րութ­ցի­նե­րուն մեջ, որ­պես­զի չկար­ծեն` ի­րենք պի­տի հար­մար­վին Ստե­փա­նա­կեր­տի կյան­քին ու վերջ։

Իսկ ինչ վե­րա­բե­րում է ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կյան­քին, ես միշտ գա­լիս եմ կար­ճա­ժամ­կետ ու պա­տաս­խա­նատ­վու­թյամբ, ու այս կարճ ժա­մա­նա­կում ե­րե­խա­նե­րի հետ հաս­նում ենք ո­րո­շա­կի մա­կար­դա­կի մը։ Ե­թե կյանքն ին­ձի ա­ռիթ տա ա­վե­լի եր­կար մնալ, ե­թե ես զուտ ե­րաժշ­տա­կան խն­դիր­ներ դնեմ, եր­գա­ցան­կին մեջ 40-50 հա­մար­ներ ջո­կեմ և հա­մերգ տամ, ի­հար­կե, տար­բեր ո­րակ կլի­նի։ Այս պայ­ման­նե­րուն, այս օ­րե­րուն իմ գեր­խն­դի­րը ե­րաժշ­տա­կան բար­ձունք­ներ նվա­ճե­լը չէ, այլ երգ-ե­րաժշ­տու­թյան ճամ­փով տա­նե­լը: Ե­թե նկա­տե­ցիք, ու­նիմ ուղղ­վա­ծու­թյուն՝ հայ­րե­նա­սի­րա­կան եր­գեր, և կա­յին կա­տա­կեր­գեր, այս եր­կուսն ալ անհ­րա­ժեշտ են։ 169 եր­գե­րից մի փունջ ընդ­գր­կե­ցինք, ա­վե­լաց­րինք 2 երգ` Խա­չիկ Մա­նու­կյա­նի «Ար­ցախ» եր­գը, ե­րաժշ­տու­թյու­նը՝ Ժի­րայր Շահ­րա­մա­նյա­նի։ Խա­չի­կի որ­դին զոհ­վեց 44-օ­րյա­յին… «Տղեր­քը մնա­ցին բար­ձուն­քում», և Սոկ­րատ Խա­նյա­նի խոս­քով «Հադ­րութ» եր­գը՝ Ար­մե­նու­հի Կա­րա­պե­տյա­նի ե­րաժշ­տու­թյամբ։
-Ժա­մա­նա­կը հե­րի­քո՞ւմ էր…
-Ու­րախ եմ ա­սե­լու, որ ե­րե­խա­նե­րը մեծ սի­րով են մաս­նակ­ցում փոր­ձե­րին։ Փաս­տենք, որ հո­գեխ­ռով­քը բո­լո­րիս մեջ կա, սա գի­տակ­ցենք, որ դար­մա­նենք։ Չենք կա­րող զո­հեր տալ, հայ­րե­նի հող կորց­նել, հա­մերգ­նե­րու պատ­րաս­տու­թյան ըն­թաց­քին Բեր­ձորն ու շր­ջա­կա գյու­ղե­րը կորց­նել, և բնա­կա­նոն ժպիտ ուր­վագծ­վի մեր դեմ­քին։ Դա ան­կա­րե­լի է, դա մեջ­քը շտ­կե­լու հո­գե­բա­նա­կան լուրջ աշ­խա­տանք կակն­կա­լե։
Մար­դիկ քայ­լում են օր­վա հա­ցը ճա­րած, բայց երբ ա­ռան­ձին կըլ­լան, կտես­նես թա­խի­ծը, ա­նո­րո­շու­թյու­նը, տագ­նա­պը ա­ռա­ջի­կա օ­րե­րուն հա­մար։
Իսկ այս ի­մաս­տով Ար­ցախն այ­սօր պի­տի ըլ­լա հայ ժո­ղովր­դի ա­մե­նա­մեծ ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թյու­նը։ Ո­րով­հետև այս ժո­ղո­վուր­դը պայ­քա­րե­ցավ, զո­հեր տվավ, կռ­վե­ցավ նաև այս­տեղ չե­ղող­նե­րու փո­խա­րեն, հետևա­բար, ով­քեր հոս չեն, դուրսն են, ու­նեն ի­րենց պարտ­քը, պար­տա­վո­րու­թյու­նը այս հո­ղի, այս­տե­ղի մարդ­կանց նկատ­մամբ։ Լի­նի Սփյուռք, թե մա­նա­վանդ Հա­յաս­տան։
-Սեպտեմբերի 19-ին՝ երկ­րորդ հա­մեր­գին ի՞նչ ձևա­չափ եք ընտ­րել։
-Դա կլի­նի մե­նա­հա­մերգ՝ շվի, դու­դուկ, դաշ­նա­կա­հար Նա­դեժ­դա Հա­կո­բյա­նի հետ, և հա­մեր­գի ըն­թաց­քին մեր­թընդ­մերթ պի­տի պատ­մեմ Ար­ցա­խում ու­նե­ցած իմ փոր­ձա­ռու­թյու­նից, կամ` ար­վես­տա­գե­տի իմ կյան­քի մա­սին։ Դա կլի­նի մտեր­միկ հա­մերգ մը՝ ե­րաժշ­տու­թյուն և խոսք, որ­տեղ պի­տի պատ­մեմ «Վա­րան­դա­յի» հետ առ­նչ­ված դր­վագ­ներ, դր­վագ­ներ իմ կյան­քից` և՛ ծի­ծա­ղե­լի, և՛ դրա­մա­տիկ։ Ձևա­չա­փը սա է՝ հա­մեր­գա­պա­տում։
-Ձեր բա­ցա­կա­յու­թյան ժա­մա­նակ ո՞վ է աշ­խա­տում երգ­չախմ­բի հետ։
-Ար­ցախն ու­նի ե­րաժշ­տա­կան ու­սում­նա­րան, որ­տեղ պատ­րաստ­վում են խմ­բա­վար­ներ, ո­մանք մնում են աշ­խա­տե­լու այս­տեղ, ո­մանք շա­րու­նա­կում են սո­վո­րել Երևա­նում։ Ու­րախ եմ ա­սե­լու, որ ես միշտ նա­խա­պատ­վու­թյու­նը տա­լիս եմ տե­ղի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րուն, որ­պես­զի նրանք փոր­ձա­րա­րա­կան շր­ջան անց­նեն երգ­չախմ­բի հետ։ Խմ­բա­վա­րա­կան ար­վես­տի հա­մար կարևոր է փոր­ձը, կեն­դա­նի շփու­մը։ Ես այն մարդ­կանց թվին կպատ­կա­նիմ, որ կքա­ջա­լե­րեմ ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն։ Ով­քեր օժտ­ված են, կաշ­խա­տին։
Լի­բա­նա­նի մեջ էլ ու­նեմ նման ու­սա­նող­ներ։ Հի­մա այս­տեղ ու­նինք Մա­րիա­մը, տես­նենք…
-Ձեր տես­լա­կա­նը… Ինչ­պե՞ս եք տես­նում Սփյուռ­քի դե­րը այս վի­ճա­կը հաղ­թա­հա­րե­լու գոր­ծում։
-Մենք ազ­գո­վի շփո­թա­հար վի­ճա­կին մեջ ենք, և այս վեր­ջի­նը, դժ­բախ­տա­բար, եր­կար է տևում։ Մենք պետք է սթափ­վենք։ Կամ կզարթ­նենք, խելք-խել­քի կտանք, մեր հայ­րե­նա­սի­րու­թյան մա­կար­դա­կը կբարձ­րաց­նինք ա­ռօ­րյա կեն­ցա­ղա­յի­նից, կամ մեր մա­սին էլ ա­սո­րես­տան­նե­րու պես հա­ջոր­դող դա­րե­րում մարդ­կու­թյու­նը կկար­դա-կի­մա­նա ընդ­հա­նուր ազ­գե­րի պատ­մու­թյան դա­սագր­քե­րից։ Ա­սո­րի­ներ կան, Ա­սո­րես­տան չկա։ Հետևա­բար պետք է գի­տակ­ցինք, որ հի­մա ա­վե­լի անհ­րա­ժեշտ է Ար­ցա­խին թև-թի­կունք կանգ­նիլ։ Ար­ցա­խը ա­նոր հա­մար չէր, որ մար­դիկ գան, լու­սան­կար­վեն, կե­րու­խում ա­նեն, հայ­րե­նա­սի­րա­կան զգա­ցում­նե­րով գան ու գնան։ Հի­մա է պահը մար­տա­դաշ­տը՝ ոչ միայն զեն­քով« Սփյուռ­քից ու Հա­յաս­տա­նից պի­տի գան, փո­ղո­ցում քայ­լեն, որ ար­ցախ­ցի­նե­րը տես­նեն, որ ի­րենց չեն լքել…
-Զա­քար Քե­շի­շյա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կյան­քը, Լի­բա­նա­նի մա­սին է խոս­քը։
-Դոկ­տո­րա­կան թե­զի վրա եմ աշ­խա­տում։ Նյու­թը՝ «Հայ ման­կա­պա­տա­նե­կան խմ­բեր­գա­յին ե­րաժշ­տու­թյան զար­գաց­ման հո­լո­վույ­թը»։ Պա­տե­րազ­մը ո­րոշ դա­դար տվեց, հի­մա վե­րա­դար­ձիս պի­տի ակ­տիվ աշ­խա­տեմ ա­վար­տե­լու ու ներ­կա­յաց­նե­լու։

Նվարդ ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ