ՈՐՏԵ՞Ղ ՓՆՏՐԵԼ ԱՐՑԱԽԻ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԱՐԽԻՎԸ

Ամեն անգամ, երբ ներկայացվում են արցախյան բանահյուսական երգեր` հիմնականում Գուրգեն Գաբրիելյանի ստեղծագործություններից, ակամայից հարց է ծագում. մենք երաժշտություն սիրող ժողովուրդ լինելով, մի՞թե այդքանն են մեր ազգագրական երաժշտական նմուշները, ինչո՞ւ չեն հնչում, որտե՞ղ են դրանք:
Այս թեմայով օրերս զրուցեցի ճանաչված մտավորական, հրաշալի երգող, ասմունքող Աննա ԱՅՎԱԶՅԱՆԻ հետ, և ահա թե ինչ պատմեց նա.

1993 թվա­կա­նին ես նշա­նակ­վե­ցի ԱՀ կր­թու­թյան, գի­տու­թյան, մշա­կույ­թի նո­րաս­տեղծ նա­խա­րա­րու­թյան ժողս­տեղ­ծա­գոր­ծու­թյան գի­տա­մե­թո­դա­կան կենտ­րո­նի տնօ­րեն: Փո­խա­րի­նե­ցի Ռո­բերտ Ղահ­րա­մա­նյա­նին, ում նշա­նա­կել էին նա­խա­րա­րու­թյան մշա­կույ­թի վար­չու­թյան պետ: Աշ­խա­տանքս սկ­սե­ցի կենտ­րո­նի ար­խի­վին ծա­նո­թա­նա­լուց: Այն մի մեծ սե­նյակ էր /ժողս­տեղ­ծա­գոր­ծու­թյան կենտ­րո­նը գտն­վում էր ներ­կա­յիս նա­խա­գա­հա­կան նս­տա­վայ­րի հետևի շեն­քում/ մինչև ա­ռաս­տա­ղը դա­րակ­նե­րով, ո­րոն­ցում թղ­թա­պա­նակ­նե­րով ձե­ռագ­րեր էին: Ղա­րա­բա­ղի՝ 70 տա­րում հա­վաք­ված ազ­գագ­րա­կան ար­խիվն էր: Պետք է ա­սել, որ եր­ջան­կա­հի­շա­տակ Ռո­բերտ Ղահ­րա­մա­նյա­նը բա­նա­հյու­սու­թյան ուղ­ղու­թյամբ լավ աշ­խա­տանք էր տա­րել, հա­րուստ ար­խիվ էր ստեղ­ծել. հա­վա­քել էր եր­գեր, պիես­ներ, գրա­ռել հա­մա­րյա բո­լոր գյու­ղե­րի պատ­մու­թյու­նը, ինչ­պես նաև անց­կաց­րել տար­բեր մր­ցույթ­ներ: Ա­մեն գյուղ ու­ներ իր բա­նա­հա­վա­քը, ո­րոնք տա­րին մի քա­նի ան­գամ բա­նա­հյու­սա­կան նյու­թե­րով տետ­րեր էին բե­րում, հանձ­նում կենտ­րո­նին: Նույն գոր­ծով նաև կենտ­րո­նի աշ­խա­տա­կից­ներն էին գոր­ծուղ­վում գյու­ղեր: Այն­քա՜ն թանկ ին­ֆոր­մա­ցիա կար այդ ար­խիվ­նե­րում:
ԿԳՄ նա­խա­րա­րը Նել­լի Ոս­կա­նյանն էր: Նրա հանձ­նա­րա­րա­կա­նով 1994թ. հուն­վա­րին ազ­գագ­րա­կան հա­մույթ ստեղ­ծե­ցի, բայց եր­գեր չկա­յին: Նա­խա­րարն ինձ գոր­ծու­ղեց Երևան, որ ար­ցա­խյան եր­գեր գտ­նեմ: Ա­սեմ, որ մեր ար­խի­վում եր­գեր շատ կա­յին, բայց միայն բա­ռերն էին, ե­րաժշ­տու­թյու­նը չկար:
Գնա­ցի Երևան՝ Ազ­գագ­րու­թյան ինս­տի­տուտ: Այն­տեղ ամ­բողջ հայ ժո­ղովր­դի ազ­գագ­րու­թյունն էր: Ծնն­դով ար­ցախ­ցի աշ­խա­տող կար՝ Ալ­վարդ Ղա­զի­յա­նը: Ցուրտ ու մութ ժա­մա­նակ­ներ էին, մար­դիկ գոր­ծի չէին գնում: Նա մե­նակ էր ապ­րում, իր սևագ­րե­րը վա­ռում էր, որ տա­քա­նա կամ մի բա­ժակ սուրճ ե­փի: Երբ ի­մա­ցավ այ­ցիս նպա­տա­կը, զար­մա­ցած ա­սաց. ՙԻնչ­պե՞ս թե ար­ցա­խյան եր­գեր չկան: Կան, ես Թով­մա­սին /Պո­ղո­սյան/ էլ եմ ա­սել այդ մա­սին, որ ՙԳան­ձա­սար՚ հա­մույ­թի եր­գա­ցան­կում ընդ­գր­կի: Նա ինձ բա­վա­կա­նին տե­ղե­կատ­վու­թյուն փո­խան­ցեց: Խոր­հուրդ տվեց գնալ Լա­րի­սա Ա­լա­վեր­դյա­նի մոտ: Ա­սաց՝ նրա մայ­րը ար­ցա­խյան ֆոլկ­լո­րի շտե­մա­րան է:
Նույն օ­րը կապ­վե­ցի Լա­րի­սա­յի հետ: Տվեց հաս­ցեն, ու գնա­ցի: Մայրը մինչև ե­րե­կո եր­գեց ինձ հա­մար: Ես էլ էի ձայ­նակ­ցում: Եր­գում էի, որ սո­վո­րեմ, քա­նի որ ձայ­նագր­ման հար­մա­րանք չու­նեի: Ա­լեք­սանդր Մա­նա­սյա­նը շատ բա­ներ Լա­րի­սա­յի մո­րից՝ իր մո­րաք­րո­ջից է լսել:

Բախ­չան բհա­րըմ կա­պալ,
Սիր­տըս սը­վա­վըմ կա­պալ,
Նշա­նա­ծըս քե­ցա­լա, կյամ­չի
Տոնս պեռ­նա­վըմ կա­պալ:

Ղա­րա­բաղ­ցի սգ­վոր գեղջ­կու­հու երգն է, ո­րի ե­րաժշ­տու­թյու­նը հի­շում եմ: Ոս­կե սկա­վա­ռա­կի հա­մար դա ձայ­նագ­րել եմ: Իսկ դա այս­պես է ե­ղել: Նա­խա­րար Նել­լի Ոս­կա­նյա­նը մի օր ինձ կան­չեց իր մոտ: Նրա աշ­խա­տա­սե­նյա­կում նս­տած էին եր­կու ե­րի­տա­սարդ: Մե­կը Լո­րիս Ճգ­նա­վո­րյա­նի որ­դին էր, մյու­սը Նոր Զե­լան­դիա­յից էր ե­կել, անգ­լա­խոս էր: Նա­խա­րարն ա­սաց. «Ղա­րա­բա­ղի ֆոլկ­լո­րի մա­սին ու­զում են ոս­կե սկա­վա­ռակ պատ­րաս­տել, կազ­մա­կեր­պիր, թող ձայ­նագ­րեն»: Ձայ­նագ­րե­ցինք թատ­րո­նի ցուրտ շեն­քում: Նոր­զե­լան­դա­ցին միայն բա­նա­հյու­սու­թյուն չէր ու­զում, նաև կոմ­պո­զի­տոր Է­դուարդ Ղա­զա­րո­վի սիմ­ֆո­նիան էր ձայ­նագ­րել, «Ար­ցա­խի բա­լիկ­ներ»-ին, Գրի­գո­րյան Լյու­դան ու Փի­րու­մյան Ի­րան եր­գե­ցին: Ես եր­գե­ցի չորս երգ Ղա­րա­բա­ղի բար­բա­ռով՝ հար­սա­նե­կան եր­գեր էին, Ղա­րա­բա­ղի երկ­րորդ հո­րո­վե­լը.

Ստե­ղը­սյեր հան­դե­րա,
Լոխ ըր­ծա­թե փան­դե­րա,
Ա­րա, հո՜, հո՜, հո՜:
Յա­րըս ե­կա­լա կոշ­տըս,
Հինչ կի­նի, վեր տեն կե­նաք.
Ա­րա, հո՜, հո՜, հո՜:
Ա՛ ժող­վուրդ,շեն կե­նաք,
Սրտ­նե­րըդ միշտ լեն կե­նա:
Ա­րա, հո՜, հո՜, հո՜ :
Հա­րը ու­րան տեղ­նա,
Մա­րը ու­րան տեղ­նա,
Քուր ու ախ­պեր սաղ կե­նան,
Յարն էլ ու­րան տեղ­նա:
Ա­րա հո՜, հո՜, հո՜:

Ան­ցավ մի քա­նի տա­րի: Գրի­գո­րյան Լյու­դան գնա­ցել էր Ա­մե­րի­կա: Մի ձայ­նե­րիզ նվի­րե­ցին նրան. մեր պատ­րաս­տած ոս­կե սկա­վա­ռակն էր: Ա­սաց՝ ԱՄՆ խա­նութ­նե­րում վա­ճա­ռում են: Ի­մա­ցա, որ 50 հա­զար օ­րի­նա­կով էր թո­ղարկ­վել:
Իմ ստեղ­ծած հա­մույ­թում Լա­րի­սա Ա­լա­վեր­դյա­նի մո­րից լսած եր­գերն ընդ­գր­կե­ցինք եր­գա­ցան­կում: Ձայ­նագ­րու­թյուն չկար, հի­շո­ղու­թյամբ էի դրել, «Ար­ցա­խյան հար­սա­նիք» էր կոչ­վում: Օվ­չյան Վլա­դի­միրն էլ էր եր­գում: Քա­ման­չա­հար Հեն­րիկն էր իմ հա­մույ­թում, նրա կի­նը՝ երգ­չու­հի Ա­նա­հի­տը, դու­դու­կա­հար Սեր­ժի­կը, դհո­լա­հար Գա­վո­յի տղա Ա­րա­յի­կը, է­լի մի քա­նի հո­գի:
Մեր հա­մույ­թը բա­վա­կան եր­կար ժա­մա­նակ գոր­ծեց: Հո­վա­նա­վոր գտանք Երևա­նում, հա­գուստ­ներ կա­րե­ցինք: Մեկ տա­րի՝ պա­տե­րազ­մա­կան այն ծանր օ­րե­րին, մեր հո­վա­նա­վո­րը հա­մույ­թի մարդ­կանց աշ­խա­տա­վարձ տվեց:
Մար­սել Պետ­րո­սյա­նը, ո­րը ԿԳՄ փոխ­նա­խա­րարն էր, ա­ռա­ջար­կեց հիմ­նար­կը վե­րան­վա­նել «Ար­ցա­խի ազ­գագ­րու­թյան կենտ­րոն»: Այդ­պես էլ ա­րե­ցինք: Հե­տո ա­ռա­ջար­կեց ար­ցա­խյան ա­ռած­նե­րը, ա­սաց­վածք­նե­րը, գյու­ղե­րի պատ­մու­թյու­նը հա­վա­քել, գիրք տպագ­րել: Մինչև ե­րե­կո­յան ժա­մը 10-ը մե­քե­նագ­րում էի ար­խի­վի ձե­ռա­գիր նյու­թե­րը: Գիր­քը պատ­րաս­տե­ցինք, Մար­սե­լը խմ­բագ­րեց, տա­րանք տպա­րան, բայց հա­մա­պա­տաս­խան գու­մար չգ­տանք այն հրա­տա­րա­կե­լու հա­մար: Ես ար­դեն երկ­րորդ գր­քի՝ գյու­ղե­րի պատ­մու­թյունն էի պատ­րաս­տում:
Մի օր վար­չա­պետ Ժի­րայր Պո­ղո­սյանն ինձ կան­չեց, նա­խա­պես նե­րո­ղու­թյուն խնդ­րեց /իմ եղ­բոր՝ Վա­հան Շիր­խա­նյա­նի ըն­կերն էր/ և ա­սաց, որ պի­տի ինձ աշ­խա­տան­քից ա­զա­տեն… Իսկ որ­պես ինձ ա­զա­տե­լու պատր­վակ՝ լու­ծա­րե­ցին հիմ­նար­կը: Ըստ հա­մա­պա­տաս­խան հրա­մա­նի՝ ար­խի­վը հանձ­նե­ցի Ստե­փա­նա­կեր­տի մշա­կույ­թի և ե­րի­տա­սար­դու­թյան պա­լա­տի տնօ­րեն Նո­նա Զա­քա­րյա­նին:
Մի ո­րոշ ժա­մա­նակ անց ես ստիպ­ված էի տե­ղա­փոխ­վել Երևան: Այն­տեղ ծա­ռա­յու­թյան ան­ցա ՊՆ-ում: Վե­րա­դար­ձա Ար­ցախ 2007-ին: Ար­ցա­խի ԿԳ փոխ­նա­խա­րար Սլա­վա Աս­րյա­նի հրա­վե­րով աշ­խա­տան­քի ան­ցա նա­խա­րա­րու­թյու­նում: Վե­րա­դար­ձիս հա­ջորդ օ­րը գնա­ցի մշա­կույ­թի նա­խա­րա­րու­թյուն, նա­խա­րա­րին հարց­րի, թե ինչ է ե­ղել ար­խի­վի հետ, ո­րը տվել եմ Նո­նա Զա­քա­րյա­նին: Ով մշա­կույ­թի նա­խա­րար է նշա­նակ­վել, նրան այդ հար­ցը տվել եմ: Ա­սել եմ՝ մեկ-եր­կու թուղթ չէր, որ մե­կը դնի թևա­տա­կին, գնա` մի ամ­բողջ «Կա­մազ» ար­խիվ էր, հան­ցա­գոր­ծու­թյուն է այն կորց­նե­լը:
Հի­մա ես ու­զում եմ նո­րից ազ­գագ­րա­կան հա­մույթ ստեղ­ծել: Ա­վե­լի ճիշտ՝ ար­դեն ստեղծ­ված մեր «Ար­ցա­խի ա­յա­ներ»-ը պե­տա­կան դարձ­նել: Ազ­գագ­րա­կան շատ եր­գեր դեռ իմ հի­շո­ղու­թյան մեջ են, դրանք պետք է կր­կին կյան­քի կո­չել: Բա­ցի այդ, կա­րող ենք նաև նո­րե­րը ստեղ­ծել: Ես ու­նեմ բար­բա­ռով գրած բա­վա­կա­նա­չափ բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­ներ, ո­րոնք կա­րե­լի է եր­գի վե­րա­ծել:
… Ան­նա Այ­վա­զյա­նի հետ զրույ­ցից հե­տո ինքս էլ լրագ­րո­ղա­կան մի փոք­րիկ հե­տաքն­նու­թյուն անց­կաց­րի: Դի­մե­ցի նախ­կին մշա­կույ­թի նա­խա­րա­րու­թյան մի շարք աշ­խա­տա­կից­նե­րի, ո­րոնք, հնա­րա­վոր է, ընդգրկված լի­նեին գույք ըն­դու­նող-հանձ­նող հանձ­նա­ժո­ղո­վի կազ­մում: Բո­լո­րը պա­տաս­խա­նե­ցին, որ տե­ղե­կու­թյուն չու­նեն: Իսկ մշա­կույ­թի և ե­րի­տա­սար­դու­թյան պա­լա­տի նախ­կին տնօ­րեն Նո­նա Զա­քա­րյա­նն, ա­սաց, որ ի­րե­նից հե­տո նոր տնօ­րե­նի օ­րոք, մաք­րու­թյուն ա­նե­լու նպա­տա­կով, ար­խի­վը վա­ռել են, ին­չը սա­կայն ժխ­տե­ցին նրան փո­խա­րի­նած տնօ­րենն ու հաշ­վա­պա­հը:
Ստաց­վում է, որ ար­խի­վը չեն վա­ռել, բայց և չկա: Ա­վե­լաց­նենք նաև, որ 2000-ա­կան թվա­կան­նե­րին Մար­սել Պետ­րո­սյա­նը, եր­ջան­կա­հի­շա­տակ Ռո­բերտ Ղահ­րա­մա­նյա­նը բա­նա­հյու­սա­կան գր­քեր են հրա­տա­րա­կել: Լավ է, որ գո­նե այդ ձևով ազ­գագ­րա­կան ո­րոշ նյու­թեր փրկ­վել են...

Սվետլանա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ