ՍՊԱՍԵԼՈՎ ՇԱԽՄԱՏԻ ՆՈՐ ԱՐՔԱՅԻՆ

Դեկտեմբերի 1-ին լրացավ շախմատի հանրապետական մանկապատանեկան մարզադպրոցի հիմնադրման 35 տարին: Արցախցիները վաղուց էին երազում նման դպրոց ունենալ: Սակայն Ադրբեջանի խտրական քաղաքականությունն այստեղ էլ իր սև գործն անում էր.   բոլոր շրջաններում ու քաղաքներում կային շախմատի դպրոցներ, բացի  Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզից:

 Թե ինչպիսին էր շախմատային կյանքն Արցախում և ինչպես հաջողվեց այստեղ բացել շախմատի դպրոց, մեզ պատմեց նրա հիմնադիր- տնօրեն, ԱՀ վաստակավոր մարզիչ Երվանդ  ՄԿՐՏՉՅԱՆԸ:Նրա խոսքով` Արցախում շախմատը միշտ եղել է սիրված մարզաձև: Խաղում էին տներում, ընկերական շրջապատում, հիմնարկ-ձեռնարկություններում, գործարաններում, շրջկենտրոններում, գյուղերում, խմբակներ էին գործում դպրոցներում, Պիոներների տանը: 1935թ. Անդրկովկասում ընտանիքների միջև անցկացված շախմատի առաջնությունում 1-ին տեղը գրավել է Ստեփանակերտից Կարաբեկովների ընտանիքը, որը համամիութենական առաջնությունում զբաղեցրել է 2-րդ տեղը: 

Անցյալ դարի 50-ական թվականներին, շնորհիվ Ստեփանակերտի պիոներների տանը գործող շախմատի խմբակի, շախմատը մարզում մեծ մասսականություն էր վայելում: Այն վարում էր քաղաքի առողջապահության բաժնի վարիչ Գրիգորի Գրիգորյանը: Նրա սաներից շատերը հետագայում դարձան կարգային շախմատիստներ, մարզի չեմպիոններ, որոնց մի մասն իր հիմնական զբաղմունքը զուգակցում էր  մարզչական աշխատանքի հետ: Հետաքրքիր է, որ մարզի ճանաչված մի շարք բժիշկներ, ինժեներներ, մանկավարժական ոլորտի պատասխանատուներ սիրով պարապում էին երեխաների հետ` այդ կերպ լրացնելով շախմատի դպրոցի բացակայությունը:  

Հատկապես Տիգրան Պետրոսյանի` աշխարհի չեմպիոն դառնալուց հետո, ողջ հայության շրջանում շախմատային բում էր սկսվել: Երվանդ Մկրտչյանը հիշում է, թե  Ստեփանակերտի շախմատի ակումբի հարակից տարածքում հավաքված շախմատասերներն ինչպես էին հետևում Տիգրան Պետրոսյանի խաղի ընթացքին: Մեծ խաղատախտակ էր տեղադրված,  որի վրա ցուցադրվում էին խաղացողների քայլերը: Այն ժամանակ տեխնիկապես հնարավոր չէր ուղիղ կապով հետևել խաղի ընթացքին: Շախմատասերները գնում էին Գորիս, իմանում, լուրը հասցնում Ստեփանակերտ: Նրանցից էր շախմատի մարզիչ Էռնեստ Պետրոսյանը: Ե. Մկրտչյանից առաջ էլ նա նույնպես պայքարում էր Ստեփանակերտում շախմատի դպրոց բացելու համար, բայց չէր կարողանում հանդիպել կուսակցության մարզկոմի 1-ին քարտուղար Բ. Կևորկովին, որպեսզի նրան ներկայացներ իր առաջարկությունները: 

Այդ կապակցությամբ մի այսպիսի զավեշտալի պատմություն կա: Կևորկովի հետ հանդիպելու անհաջող փորձերից հետո Պետրոսյանը որոշում է տանը ՙբռնացնել՚ նրան: Երեկոյան գնում, ծեծում է Կևորկովի տան դուռը: Դուռը բացում է մարզկոմի առաջին քարտուղարի կինը: Է. Պետրոսյանը նրան ասում է. ՙծՈՎ ՍՏՐՏսպՉՈ վպ վցՋվՈ, վՈՎ վցՋպվ ՍՏՐՏսՖ՚: Նման հանդգնություն համար Է.Պետրոսյանին մեկամսյա կալանք են նշանակում: 

Մեր զրույցի ընթացքում Երվանդ Մկրտչյանը պատմեց, թե ինչպես է իրեն հաջողվել Արցախում շախմատի դպրոց բացել: Ստեփանակերտի պրոֆտեխուսումնարանում, որտեղ ինքը վարպետ էր աշխատում և  հետագայում` հ. 5 դպրոցում, որտեղ հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ էր,  նա շախմատ է պարապել սովորողների  հետ, մրցաշարեր անցկացրել սովորողների միջև: Նրա խումբն առաջին տեղն է գրավել մարզում և իրավունք ստացել մասնակցելու ՙՍպիտակ նավակ՚ համամիութենական փառատոնին, որն Ադրբեջանում է անցկացվել` այդ տարիներին մեծ ճանաչում ունեցող Գարի Կասպարովի պատվին:  

Փառատոնին նաև մարզիչներն էին մասնակցում: Առաջին տեղը գրավել էր Ե.Մկրտչյանը, բայց տվել էին երկրորդ տեղ, ինչպես հաճախ էին վարվում հայերի հետ Ադրբեջանում: Թիմային հաշվարկով առաջին տեղը գրավել էր Ուկրաինան,  երկրորդ տեղը` Հայաստանը, երրորդ տեղը` Ադրբեջանը: Ադրբեջանաբնակ մի լեզգի տեղեկացրել է, որ փառատոնի կազմակերպիչներն անարդար են վարվել. 1-ին տեղը զբաղեցրած թիմի անդամներին  պարգևատրել են  էժանագին  ռադիոյով, 2-րդ տեղ գրաված Հայաստան թիմին` ավելի էժան շախմատով, իսկ երրորդ  տեղում գտնվող Ադրբեջանին` թանկարժեք բյուրեղապակյա գավաթներով: 

1983թ. դեկտեմբերի 1-ին Ե. Մկրտչյանը նշանակվեց շախմատի դպրոցի  տնօրեն ու ձեռնամուխ եղավ  կազմակերպական աշխատանքներին. ՙՄարզկենտրոնում ու շրջաններում  ինչքան կարգային  շախմատիստներ կային, մոբիլիզացրինք: Վիրաբույժ  Սարգսյան էդիկն էր` մարզի չեմպիոնը, Բաղրյան Վարդգեսը, Կարմիր Շուկայից Մարատ Սահակյանը, Հադրութից Գեորգի Ավանեսյանը և ուրիշներ: Այդպես թիմ հավաքեցի, բայց, ցավոք, չհասցրինք շենքի նախագծումն իրականացնել. դեկտեմբերին քաղլուստան շենքը մեզ տրամադրեցին, իսկ ապրիլին հրահանգեցին ազատել շենքը` Ազիզբեկովի թանգարան բացելու նպատակադրությամբ: Քաղկոմի առաջին քարտուղարին խնդրեցի  թույլատրել մայիսյան տոներից հետո դուրս գալ,  չհամաձայնվեց, ասաց`վերևից եկած հրաման է՚: 

Դպրոցը սկզբում տեղափոխեցին Արմենավան թաղամաս` տրամադրելով մանկապարտեզի շենքի մի մասը, այնուհետև տեղ հատկացրին  ներկայիս քաղաքապետարանի շենքի դիմաց գտնվող գրախանութում, հետո` Պիոներների տանը: Անհրաժեշտություն առաջացավ ստեղծել շախմատի ֆեդերացիա: Ե. Մկրտչյանն առաջարկեց ֆեդերացիայի նախագահ նշանակել ԱՀ ֆինանսների նախարար Սպարտակ Թևոսյանին: Ներկայիս Շախմատի տունն այն ժամանակ հանդիսանում էր էլեկտրատեխնիկական գործարանի ակումբը: Նրա տնօրենը` Ալբերտ Սեյրանյանը, լավ շախմատիստ էր, և գործարանի աշխատողները երեկոները հավաքվում էին այդտեղ շախմատ խաղալու: Ե. Մկրտչյանը շախմատի ֆեդերացիայի նախագահին առաջարկեց ակումբը դպրոց դարձնել: Դա 1991-92 թվականներին էր: Բացումն էլ արեցին, թեպետ Արցախի համար ծանր ժամանակներ էին: 

Բայց շուտով պարզվեց, որ ակումբը հարմար չէր դպրոցի համար, դասարաններ չկային: Այն ավելի շատ միջոցառում անցկացնելու տեղ էր: Ի՞նչ անել: Ստիպված էին պարապմունքներն անցկացնել հանրակրթական դպրոցներում:  

Պատերազմի տարիներին շախմատի դպրոցը չի դադարեցրել գործունեությունը: Ե. Մկրտչյանը հիշում է, երբ բացվեց ճանապարհը, դպրոցի սաները մասնակցեցին Երևանում անցկացվող մրցումներին: Այնտեղ զարմացել էին, որ արցախցի երեխաները հաղթում են  կարգային շախմատիստներին: 

Պատերազմի ժամանակ դպրոցը հանգրվանել էր ռմբակոծությունից ավերված  Պիոներների տանը: Ե. Մկրտչյանը պատմեց մեկ այլ դրվագ ևս.  1992թ. փետրվարին` Արցախյան պատերազմի դժվար օրերին, Բաքվի ռադիոն հաղորդում է, որ Ստեփանակերտում մարդ չի մնացել, բոլորը փախել են,  և կոչ է անում իրենց զինվորներին գնալ Ստեփանակերտը գրավել: Այդ մասին տեղեկանալով` Ե. Մկրտչյանը հայտնում է սպորտվարչության պետ Գեորգի Շահրամանյանին և խնդրում հանրապետության տղամարդկանց միջև շուտափույտ շախմատի անհատական առաջնություն անցկացնել, որպեսզի Բաքվում և, առհասարակ, ամենուր բոլորն իմանան, որ Ստեփանակերտում կյանքը  բնականոն հունով է ընթանում: Այդպես էլ անում են:

Խորհրդային տարիներին շախմատի դպրոցը 8 անգամ փոխել է հասցեն, մինչև որ   2003թ. պատանի շախմատիստներին տրամադրվեց նորակառույց շենք: Այսօր այստեղ հաճախում է 300-ից ավելի երեխա, պարբերաբար անց են կացվում մրցաշարեր, իսկ 2011-ից, երբ շախմատը մտցվեց հանրակրթական ծրագիր, ավելի մեծացավ դպրոցականների հետաքրքրրությունն այս մարզաձևի նկատմամբ: Շրջաններում գործում են նաև մասնաճյուղեր: Դպրոցն այսօր ղեկավարում է նրա շրջանավարտներից Հակոբ Ավագյանը: 35-ամյակի կապակցությամբ այս օրերին այստեղ անցկացվում է մրցաշար մինչև 10 տարեկան երեխաների միջև: 

 ԱՀ կրթության, գիտության և սպորտի նախարարության շախմատի հանրապետական մանկապատանեկան մարզադպրոցը  տվել է լավագույն շրջանավարտներ, որոնք հետագայում դարձել են գրոսմայստերներ, որոնցից են միջազգային  մրցաշարերի հաղթող  Հովիկ Հայրապետյանը, մինչև  18 տարեկանների կատեգորիայում Եվրոպայի և աշխարհի չեմպիոն Մանուել Պետրոսյանը: Վերջինս այս օրերին Իսպանիայում մասնակցում է միջազգային մրցաշարի և առաջատարների շարքում է: 

Արցախը և ողջ հայ ժողովուրդը սպասում է շախմատի իր նոր արքային: 

Սվետլանա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ