Շարունակում ենք ՙՉհորինված պատմություններ՚ խորագրի ներքո ներկայացնել մարդկանց հետ կատարված դեպքեր, որոնք լույս են սփռում տվյալ ժամանակաշրջանի վրա: Մեր հերոսը դարձյալ Ժաննետա ՍԱՖԱՐՅԱՆՆ է:
Երբ տասներորդ դասարանն ավարտեցի` թղթերս հանձնեցի Բաքվի նավթաքիմիական ինստիտուտ: Հաջողությամբ հանձնեցի քննությունները և ընդունվեցի բուհ: Առաջին կուրսն ավարտեցի գերազանց, փոխադրվեցի երկրորդ կուրս: Դա այն տարին էր (1966թ.), երբ Ստեփանակերտում տեղի ունեցավ 9-ամյա հայ տղային դաժանաբար սպանած ադրբեջանցի ՙմանկավարժ՚ Արշադի հայտնի դատավարությունը, որը վերածվեց ազգային վրեժխնդրության: Այդ տարի ինստիտուտից վտարեցին բոլոր ստեփանակերտցիներին: Դեռ չգիտեինք այդ մասին, երբ մի օր դպրոցական ընկերուհուս` Վալյայի հետ ինստիտուտի հինգերորդ հարկի միջանցքով գնալիս մեր մոտով անցնող ուսանող տղաներից մեկն ուժեղ հրեց նրան: Վալյան, չկարողանալով հավասարակշռությունը պահել, գլորվեց աստիճաններով:
Ինստիտուտի շենքը հին ձևով կառուցված, գեղեցիկ աստիճաններով բարձր շինություն էր: Ընկերուհիս գլորվելով հասավ մինչև ներքև ու ջարդուփշուր եղավ: Մեկ տարի անկողնային վիճակում էր: Իմանալով ինստիտուտից իմ վտարված լինելու մասին` հետաքրքրվեցի, թե ո՞վ է հեռացրել: Ասացին` Քյազիմ Բաբաևը` պրոռեկտորը: Գնացի նրա մոտ ընդունելության: Երկու ջահել տղա, կանգնած ընդունարանի դռան հետևում, հսկում էին: Երբ հերթն ինձ հասավ, ներս մտա անմիջապես հարցրի, թե ինչու են ինձ հեռացրել ինստիտուտից, ի՞նչ հիմքով:
-Իսկ դու որտեղի՞ց ես, -հարցրեց պրոռեկտորը:
Ասացի, որ Ստեփանակերտից եմ: Նա նստած տեղից այնպես վեր թռավ, որ թվաց, թե գլուխը կպավ առաստաղին: Աթոռը շրխկոցով շրջվեց, և նա վայր ընկավ` ՙժջՋՈռ, պջՋՈռ Չ րՉՏռ ժՐպՉՈվ՚ գոռալով:
ՙՑնդա՞ծ է այս մարդը՚,-մտածեցի ես:
Աղմուկի վրա հսկող տղաները ներս մտան ու տեսան. ես` կանգնած, պրոռեկտորը տապալված հատակին, հիստերիկ գոռում էր:
Ես էլ հետ չէի մնում, պատասխանում էի, որ ուր ուզենամ` կգնամ, որտեղ ցանկանամ` կսովորեմ, որովհետև Բաքուն էլ, Երևանն էլ հավասարապես իմն են:
Տղաներից մեկը ականջիս փսփսաց. ՙԺպՉցՔՍՈ, Ցօ սցփՔպ ՎՏսփՌ, Տվ տրՌւ՚:
Իբր եկել էր պրոռեկտորին պաշտպանելու, բայց նրան էր փնովում:
Գնացի ռեկտորի մոտ: Վերջինս ասաց, որ բուհից ինձ ինքը չի հեռացրել: Բա ո՞վ էր գրել հեռացման հրամանը: Ստիպված գնացի նախարարի մոտ, որը մի կին էր:
Լսելով բողոքս` նա զանգեց ինստիտուտ, որտեղից պատասխանեցին, թե իբր ստուգարքս չեմ հանձնել: Հանեցի ստուգարքիս գրքույկը, ցույց տվեցի: Նորից զանգեց, բարկացավ նրանց վրա: Իսկ ինձ ասաց, որ գնամ, շարունակեմ սովորել:
Ինստիտուտի ընկերուհիներով, որոնցից մեկը` Զառան, կիսահայ-կիսաադրբեջանցի էր, մյուսը` հրեա, քայլում էինք միջանցքով: Հանկարծ դիմացից եկող մի տղա ինչ-որ բան շպրտեց դեմքիս: Աչքերս մթնեցին, կարծես կուրացա, այնպես գոռացի, որ լաբորատորիայից մարդիկ դուրս եկան: Մի ռուս դասախոս ունեինք, ինձ անմիջապես ներս տարավ լաբորատորիա և ջրածորակը բացելով` սկսեց աչքերս լվանալ:
Աստիճանաբար աչքերս պարզվեցին, սկսեցի տեսնել: Դասախոսն ասաց, որ եթերային յուղ է, աչքերս չտրորեմ, շուտով կանցնի: Այդ լակոտները իմացել էին, որ Ստեփանակերտից եմ, և այդպես են վարվել հետս: Ընկերուհիներս խիստ վախեցան ինձ համար, ասացին, որ հնարավոր է ավելի վտանգավոր քայլեր ձեռնարկեն, և խորհուրդ տվեցին վերադառնալ Ստեփանակերտ. ՙՎալյային հրեցին, հաշմանդամ դարձրին, քո աչքերը վնասեցին, ամեն ինչ սպասելի է դրանցից…՚:
Այդպես էլ արեցի: Վերադարձա իմ հայրենի Ստեփանակերտ: Էլեկտրատեխնիկական գործարանում աշխատեցի որպես քարտուղարուհի: Որոշ ժամանակ անց մեկնեցի Երևան, ընդունվեցի պետական համալսարանի քիմ.կենսաբանության ֆակուլտետ, ավարտելուց հետո աշխատեցի գիտահետազոտական ինստիտուտում` որպես ավագ գիտաշխատող:
Գրի առավ
Սվետլանա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԸ
Տարին կոմիտասյանական է, և հանճարեղ երաժշտապետի 150-ամյակին նվիրված միջոցառումներ են կազմակերպվում գրեթե բոլոր ուսումնական հաստատություններում ու մշակութային օջախներում։ Երգահան, երգիչ, մանկավարժ, երաժշտագետ, բանահավաք, խմբավար, հայ դասական երաժշտության հիմնադիր Կոմիտասը, Պ. Սևակի բնորոշմամբ՝ հայոց երգի Մեսրոպ Մաշտոցն է։ ՙԿոմիտասը բնության հրաշքներից է,- գրել է Մարտիրոս Սարյանը։- Լսում եմ ու զարմանում նրա երգի պարզության վրա։ Պարզությունը, բնականությունը, հանճարի ամենաբնորոշ հատկությունն է … Այս երաժշտությունն իր կանոններն ունի, որը թելադրված է մեր երկրի ու ժողովրդի ոգով…՚։
Արցախի պետական կամերային նվագախմբի (գեղարվեստական ղեկավար և գլխավոր դիրիժոր՝ ԱՀ ժողովրդական արտիստ Գևորգ Մուրադյան) երգացանկում զգալի թիվ են կազմում Մեծն երգահանի ժողովրդական ու հոգևոր երգերն ու պարեղանակները։ Երկու տարի առաջ Կոմիտասին նվիրված խաղարկային մոնոներկայացմամբ նվագախումբը ներկայացավ հանդիսատեսին՝ ՀՀ վաստակավոր արտիստ Սարգիս ՆԱՋԱՐՅԱՆԻ մասնակցությամբ։ Վերջերս անվանի ասմունքողը համատեղ ծրագրով հանդես եկավ նվագախմբի հետ՝ անդրադառնալով Կոմիտասի կյանքի ու գործունեության առանցքային դրվագներին, օգտվելով ոչ միայն արխիվային նյութերից, այլև ժամանակակիցների հուշերից ու վկայություններից։ Զրուցեցինք Ս. Նաջարյանի հետ, ով ուսումնասիրել է Կոմիտասի արխիվը, հեղինակել ռադիո և հեռուստատեսային հաղորդումներ։
-Պ. Նաջարյան, առաջին անգամ ե՞րբ եք բացահայտել իրական Կոմիտասին։
- Վեցերորդ դասարանում մայրիկիս հետ գնացել էի Էջմիածին. միշտ գնում էինք Պատարագ լսելու։ Փոքր էի, այնքան էլ շատ բան չէի հասկանում, ուղղակի որպես քրիստոնյա՝ մեր արմատներում ու գենոֆոնդում այդ կանչը միշտ արթուն է՝ գնալ եկեղեցի, լսել այդ երգերն ու մեղեդիները, որոնց իմաստն ու բովանդակությունն ինձ դեռ հասանելի չէին։ Առաջին անգամ Էջմիածնի շուկային կից լսել եմ Լուսինե Զաքարյանի ձայնը հին, ռենտգենյան ձայնապնակի վրա գրանցած, խնդրեցի մորս գնել՝ զուտ ձայնի համար։ Հետո 10-րդ դասարանում, երբ ծանոթացանք միջնադարյան հայ պոեզիային, գրականությանն ու պատմությանը, հաճախ դասական երաժշտության համերգների էինք գնում, ես հասկացա, որ իմ հոգում մի գաղտնի դուռ կա, որ պիտի բացվի՝ այդ ամենը կլանելու համար։ Ինստիտուտում սովորելու տարիներին արդեն գիտակցորեն էի գնում եկեղեցի, լսում Պատարագը, հետո ծանոթացա Պատարագի պատմությանը, և 2-րդ կուրսում Կոմիտասն արդեն իմ ընկերն էր, իմ հարազատն էր ու իմ հրաշքը։ Երբ Հենրիկ Մալյանը պատրաստվում էր ֆիլմ ստեղծել Կոմիտասի մասին, ինձ հրավիրեց խաղալու երիտասարդ Կոմիտասի դերը։ Մինչև հիմա, երբ նայում եմ պահպանված լուսանկարները, միշտ հուզվում եմ։ Ճիշտ է, Մալյանը չնկարահանեց ֆիլմը, բայց այնքան գեղեցիկ հուշեր մնացին իմ մեջ, որ ես որոշեցի ինչ-որ ձևով մեծարել այդ հանճարեղ հային, իմ սիրո ու հարգանքի տուրքը մատուցել նրան։ Երեք ամիս Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում ուսումնասիրեցի Կոմիտասի արխիվը և հասկացա, որ Կոմիտաս-երևույթը տիեզերքից են ուղարկել, եկել է մեզ լուսավորելու, պայծառացնելու և մխիթարելու մեր հոգիները, իսկ երկրային առաքելությունն ավարտելուց հետո նորից տարան երկինք, դեպի անմահություն։
-Ի դեպ, չնկարահանված ֆիլմի մասին շատ յուրովի է արտահայտվել ինքը՝ Մալյանը, ասելով. ՙԱվելի լավ է տարիներ հետո ինձ հարցնեն՝ ինչո՞ւ չնկարեցիր ֆիլմը, քան ասեն՝ ինչո՞ւ նկարեցիր՚։ Ըստ Ձեզ՝ ինչո՞ւ Մալյանը հրաժարվեց ֆիլմից, երբ գրեթե ամեն ինչ պատրաստ էր, Մոսկվայի հետ համաձայնեցված. դերակատարներն ընտրված, սցենարը՝ ավարտուն, ասում են՝ անգամ անհրաժեշտ գումարի հարցն էր լուծված։
-Կոմունիստական ժամանակաշրջան էր՝ իր սահմանափակումներով ու արգելքներով, և Մալյանի նման հրաշք արվեստագետը, որ հայտնի է իր մնայուն ֆիլմերով, պետք է կաշկանդվեր Կոմիտասին նկարելիս, նա չուզեց կաղապարել Կոմիտասին՝ իրեն պարտադրված կոմունիստական կապանքներով։ Կոմիտասին վանդակված, կաղապարված նկարելը անիմաստ է։ Երևի ճիշտ արեց… Ափսո՛ս որ վաղ մահացավ Մալյանը, մեր օրերում նա լավ Կոմիտաս կնկարեր։
- Ինչպե՞ս ծնվեց Ձեր Կոմիտասը։
- Չորսուկես տարի, այն ցուրտ ու մութ տարիներին, Լուսինե Զաքարյանի, Խորեն Պալյանի ու Վահագն Ստամբոլցյանի հետ մոմի լույսի տակ համերգներ ենք տվել՝ ՙՄիջնադարյան պոեզիա՚, որի ընթացքում միջնադարյան պոետների ստեղծագործությունները հնչում էին ասմունքի, երգի, երաժշտության լեզվով։ Մի սովորական օր ես հասկացա, որ կարելի է կոնկրետանալ անձի վրա, այսինքն՝ մեղեդին, երգը, երաժշտությունը, պոեզիան այնքան արմատացած են Կոմիտասի կերպարում, որ այդ հսկայածավալ նյութը կարելի է մեկտեղել ի դեմս նրա։ Ես ուխտ արեցի ունենալ ի՜մ Կոմիտասը։ Այդ ժամանակաշրջանում հեռուստատեսության երաժշտական խմբագրության հետ համատեղ մոտ կեսժամանոց 4 տեսաֆիլմ նկարահանեցինք, 23 մեծ հաղորդում պատրաստեցինք՝ յուրաքանչյուրը 30-40 րոպե տևողությամբ, որոնք պահպանվում են ռադիոյի ձայնադարանում։ Սա հիմք ծառայեց, որ ես դուրս գամ ռադիոյի և հեռուստատեսության շրջանակներից և մի հետաքրքիր բան ստեղծեմ Կոմիտասի իմ տեսլականով։ Դա նախանցած տարի ներկայացրինք արցախցի հանդիսատեսին՝ Արցախի պետական կամերային նվագախմբի հետ։
- Շատ քչերն են ծանոթ Կոմիտասի քաղաքական հայացքներին։ Ձեր ուսումնասիրություններից ի՞նչ եզրահանգումներ եք արել։
- Այդ առումով շատ հետաքրքիր են Արշակ Չոպանյանին գրած նամակները, հատկապես 1912թ. դեկտեմբերի 25-ին թվագրված նամակը, որից կարելի է հստակ գաղափար կազմել Կոմիտասի քաղաքական հայացքների մասին։ Եթե Մարգարիտ Բաբայանին, Աղավնի Մեսրոպյանին և մյուսներին գրած նամակներն առավելապես երաժշտական, լիրիկական, մասնագիտական, կենցաղային բնույթի են, ապա Չոպանյանին գրած նամակներում բացահայտվում են մեծ հայրենասերի ու լայնախոհ քաղաքական գործչի հայացքները։ Ժամանակն ապացուցեց, որ նա իրավացի էր։ Օրինակ՝ վերոհիշյալ նամակում Կոմիտասը գրում է, որ ի սկզբանե մեր երկիրը կռվախնձոր է եղել արշավող և շրջակա հզոր պետությունների աշխարհակալության ճանապարհի վրա և այսօր էլ այդ վիճակում է։ Նա պարզորոշ գիտակցում էր, որ մենք իրապես Ռուսաց շահի առարկան ենք, և մեր երկիրն այսօր-վաղը ռուս պետության բաժին է դառնալու,- գրել է նա դեռևս 1912-ին։ Նա համոզված էր, որ առաջին հերթին մենք պետք է ինքնուրույն և անկախ լինելով՝ իբրև պատվար կարողանանք կանգնել ռուս դիվանագիտության առջև, և երկրորդը՝ նվազագույնը ապավինել Քեռի-Ռուսին և միացյալ Հայություն սահմանել։ Անդրադառնալով տաճկահայերի վիճակին՝ նա իրատեսորեն նկատում է. ՙԵս չեմ կարող մտքես անցնել, որ ռուս կառավարությունը իր շահերը զոհե մեզ՚։ Կարդացեք նամակը և կտեսնեք, որ այն ժամանակաշրջանի իրավիճակի փայլուն վերլուծություն է, անգամ ռուսական հեղափոխության կանխատեսումը և հայության բռնելիք դիրքը այդ պարագայում՝ զուտ-ազգային շավիղը բռնելով՝ տնտեսապես ու բարոյապես զորանալ… Ավելի քան 100 տարվա հեռավորությունից որքան արդիական են հնչում նրա խոսքերը. ՙԵվրոպական մարդկային գաղափարները որքան որ ընտիր են ու փափագելի, բայց մեզ անպետք են. պաղ երկրի բույսերը մեր ջերմ արևին տակ կը կիզվեն՚…
- Լայն հանրությանն անհայտ Կոմիտասը, որ Դուք եք բացահայտել…
- Այն տարիներին արխիվային նյութերում այնպիսի նորահայտ էջեր եմ բացահայտել, որ գիշերները նույնիսկ ջերմություն եմ ունեցել։ Ծայրեիծայր կարդացել եմ Կոմիտասի տետրերը: Արխիվային նյութերում բավականին մութ պատմություններ կային հավատամոլ հոգևորականների՝ Վարդապետին ներկայացված մեղադրանքների մասով։ Եվ որոշ հետամնաց կղեր հասան իրենց նպատակին՝ Կոմիտասին հանելով-վտարելով եկեղեցուց։ Նա խռոված գնաց Թիֆլիս՝ Մակար Եկմալյանի մոտ, հետո գերադասեց Պոլիս գնալ, 300-հոգանոց ՙԳուսան՚ երգչախումբն ստեղծեց, բայց վրա հասավ ահավոր Եղեռնը…
- Փարիզի Վիլ-Ժուիֆ հիվանդանոցում անցկացրած տարիների մասին ի՞նչ նյութերի եք հանդիպել։
- Ես եղել եմ Վիլ-Ժուիֆում։ Ժամանակին դա փոքր հիվանդանոց է եղել Եվրոպայի սրտում, բայց հիմա դարձել է ամենամեծը։ Ես շրջել եմ հիվանդանոցի բակում, տեսել Կոմիտասի կիսանդրին, հուզմունքից լաց եղել…Այդ հոգեբուժարանի 100 հազարավոր հիվանդներից միայն նրա պատվին է հուշարձան կանգնեցվել։ Իմ ուսումնասիրություններով, իմ ներքին զգացողությամբ նա լռության մեջ էլ արարել է, բայց չի հանձնել ոչ մի թղթի։ Նրա լռությունն էլ տարօրինակ է եղել. անծանոթների հետ խոսել է, իսկ ծանոթների հետ չի ցանկացել։ Նա խռով էր մարդկանցից ու աշխարհից, անգամ իր հայրենակիցներից ոմանք իրենց մեղքի բաժինն ունեն նրան այդտեղ փակելու համար, քանի որ նրան խաբելով են տարել Փարիզ՝ իբր այնտեղ ելույթ ունենալու։ 1919-ի ապրիլին Խնամատար հանձնախումբը նրան տեղավորել է Փարիզի Վիլ-Եվրայի հոգեբուժարանում, իսկ 1922-ի օգոստոսին, միջոցների սղության պատճառով՝ Վիլ-Ժուիֆում, որտեղ էլ վախճանվել է 1935թ. հոկտեմբերի 21-ին։ Իր ճակատագրի հանգույն դաժան է եղել և Կոմիտասի մահը. շուրջ մեկ ամիս դիակը պահել են Փարիզի Ժան Գուժոն 15, Ս. Հովհաննես Մկրտչի եկեղեցում, երկու թաղում է ունեցել՝ մեկը՝ կեղծ, մյուսը՝ բնական… Նա մահացել է արյան վարակից՝ հիվանդանոցի կոպիտ կոշիկների պատճառով գարշապարի թարախակալումից առաջացած բարդությունների հետևանքով։ 1936թ. նրա աճյունը փոխադրվել է Երևան և թաղվել Պանթեոնում, որը կոչվում է նրա անունով։
Հարցազրույցը՝
Մելանյա ՄԻԼՈՆՅԱՆԻ
Լաուրա ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ