ՀՐԵՇԱՎՈՐ ՈՃԻՐԸ ՊԵՏՔ Է ՍՏԱՆԱ ԻՐ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԸ
Լաուրա ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
1988-ի փետրվարին, երբ Հայաստանում և Լեռնային Ղարաբաղում տեղի էին ունենում խաղաղ հանրահավաքներ, Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվից ոչ հեռու գտնվող արդյունաբերական Սումգայիթ քաղաքում փետրվարի 27-29-ն իրականացվեց քաղաքի հայության վայրագ կոտորած։ Զոհվեցին և վիրավորվեցին հարյուրավոր հայեր։ Որպեսզի չխաթարվեր ՙազգերի բարեկամության՚ մասին տասնամյակներ շարունակ խորհրդային ժողովուրդների ուղեղը բթացրած սին գաղափարախոսությունը, մոսկովյան կենտրոնը խուսափեց հրապարակել ադրբեջանական վայրենի խրախճանքին զոհ գնացած հայերի իրական թիվը։ Ջարդերից հետո քաղաքի 18 հազար հայ ազգաբնակչությունն ստիպված բռնեց գաղթի ճանապարհը։
Հայերի կոտորածը նախապատրաստված էր ադրբեջանական տեղական իշխանությունների կողմից։ Արցախյան շարժման առաջին իսկ օրերից Ադրբեջանում սկսվել է հակահայկական սանձարձակ քարոզչական պատերազմ. ՙհայերին բնաջնջել, հողն արյամբ նվաճել՚ և այլ մոլեռանդ կոչերով՝ ադրբեջանական պետական քարոզչությունը գրգռել է ամբոխին, ինչի հետևանքով Ադրբեջանում սկսվել են հայերի նկատմամբ բացահայտ բռնարարքներ ու ջարդեր։ Երեք օր շարունակ Սումգայիթը հեղեղված էր իր հիմնական շինարարների՝ հայերի արյամբ, որի պատասխանատվությունն ամբողջովին ընկած էր Ադրբեջանի և ԽՍՀՄ այն ժամանակվա ղեկավարների վրա։ Իրավապահ մարմինները մի քանի օր մատնված են եղել անգործության։ Երեք օր ուշացումով միութենական կենտրոնական իշխանությունը զորք մտցրեց Սումգայիթ։ Զինվորները մեծ դժվարությամբ կարողացան դադարեցնել ջարդը և քաղաքից դուրս բերել հայ բնակչությանը։
Երկրի ղեկավարությունը ջանում էր կատարվածը ներկայացնել որպես մի խումբ խուլիգանների արարք։ Բնականաբար, նման որակում տվեցին նաև միութենական պաշտոնական լրատվամիջոցները։
Սումգայիթյան ոճրագործությամբ Ադրբեջանը բացեց 20-րդ դարավերջի ցեղասպանությունների մի նոր շղթա։ Սումգայիթում հայերի կոտորածների անմիջական շարունակությունը եղան 1990թ. հունվարի 13-20-ը Բաքվում կազմակերպված ջարդերը։ Սցենարը դարձյալ նույնն էր՝ խորհրդային կենտրոնի թողտվություն, ինտերնացիոնալ հանրապետություն հորջորջվող Ադրբեջանի ղեկավարության հովանավորություն։ Եթե Սումգայիթում խորհրդային զորքերն ՙուշացան՚ երեք օր, ապա Բաքվում՝ մի ամբողջ շաբաթ. քաղաք մտան միայն այն ժամանակ, երբ այնտեղ գրեթե հայ չկար։
Լեռնային Ղարաբաղից հարյուրավոր կիլոմետր հեռու ծովափնյա Սումգայիթ քաղաքում տեղի ունեցածը, հիրավի, մարդկային բանականությունից վեր է։ Ականատեսների ու տուժածների պատմածները՝ տեղի ունեցածի մասին, սահմռկեցուցիչ մանրամասնությունները հավաստեցին, որ 1988-ի դահիճները ոչնչով չեն տարբերվում 1915-ի իրենց նախահայրերից։ Նույնն էին և՜ նպատակը, և՜ այդ նպատակին հասնելու քստմնեցուցիչ միջոցները։
Մոսկվայի ադրբեջանամետ քաղաքականության պատճառով սումգայիթյան ոճրագործները մնացին անպատիժ։ Որպեսզի չբացահայտվեն այդ ողբերգության իրական կազմակերպիչները և հաստատվի պաշտոնական վարկածը, մարդասպանների դատավարությունը փաստորեն ձախողվեց։ Խորհրդային Միության տարբեր քաղաքներում տեղի ունեցան առանձին դատավարություններ, որի արդյունքում մեղադրվեցին ջարդերին մասնակցած մի քանի մարդիկ, իսկ իրական կազմակերպիչները մնացին անպատիժ։
Չարաբաստիկ այդ քաղաքում կատարված ոճրագործության մասին բազմիցս է գրվել ու խոսվել, ու դեռ կշարունակենք խոսել, քանի դեռ պաշտոնապես այն չի դատապարտվել։ Այս նպատակն են հետապնդում ամեն տարի փետրվարյան այդ օրերին աշխարհի բոլոր ծագերում համայն հայության կողմից կազմակերպվող հանրահավաքներն ու միտինգները, տարաբնույթ միջոցառումները։
Ինչպես նախորդ տարիներին, այս անգամ ևս փետրվարի 28-ին վաղ առավոտից մարդկային հոսքը ձգվեց դեպի Ստեփանակերտի հուշահամալիր, որն արցախցիներիս համար վաղուց դարձել է սրբատեղի։
Մայրաքաղաքի հիմնարկ-ձեռնարկությունների և կրթօջախների կոլեկտիվներ, հասարակական կազմակերպությունների ու տարբեր կուսակցությունների ներկայացուցիչներ՝ դաժան ոճրագործությունը դատապարտող ցուցապաստառներով եկել էին ոչ միայն հարգանքի տուրք մատուցելու, այլև մեկ անգամ ևս իրենց բողոքի ձայնը բարձրացնելու՝ միջազգային ատյաններում կատարվածին առ այսօր քաղաքական գնահատական չտալու համար։
Սումգայիթյան եղեռնագործության զոհերի հիշատակը հարգելու նպատակով հուշահամալիր այցելեց Արցախի հոգևոր և աշխարհիկ ղեկավարությունը՝ Նախագահ Բակո Սահակյանի գլխավորությամբ։
Սումգայիթի զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշակոթողին ծաղկեպսակներ դրվեցին ԱՀ իշխանությունների, տարբեր գերատեսչությունների, Հայ Առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի, Ստեփանակերտի քաղաքապետարանի և հանրապետությունում գործող տարբեր կազմակերպությունների կողմից։
Մեկ րոպե լռությամբ հարգվեց անմեղ զոհերի հիշատակը։ Հայ Առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանի հանդիսապետությամբ կատարվեց հոգեհանգստի արարողություն։
ՙԱհավոր է հիշելը։ Մինչ այսօր մենք ցավ ու վիշտ ենք ապրում, քանզի աշխարհը նորմալ գնահատական չտվեց 20-րդ դարավերջին կատարված սումգայիթյան ցեղասպանությանը,- ասաց Պարգև Սրբազանը։ -Հայ ազգի դեմ իրականացված այս հանցագործության նպատակն էր կանխել Արցախյան շարժումը, հայերին ահաբեկելով նոր արյունահեղ գործողությունների հեռանկարով՝ կանխել Արցախյան ազատագրական պայքարի տարածումը։ Այս ամենը, սակայն, ոչ միայն չընկճեց հայ ժողովրդին, այլ նրան ավելի համախմբեց համազգային նպատակների իրագործման գաղափարի շուրջ։ Այսօր մենք եկել ենք մեր գլուխը խոնարհելու անմեղ զոհերի հիշատակի առջև և ասելու, որ չենք լռելու, պահանջելու ենք, պայքարելու ենք արդարության համար։ Մենք դեմ ենք ցեղասպանություններին, դեմ ենք որևէ ոճրագործության՚։
Սումգայիթի, Բաքվի, Գանձակի, Մարաղայի և Արցախի բազմաթիվ բնակավայրերի եղեռնագործությունների հեղինակ ազերի-թուրքը, միջազգային հանրության ներողամիտ հայացքի ներքո, ոչ միայն մարսեց իրականացրած ոճիրը, այլև մինչ օրս շարունակում է քարոզչության դաշտում արդարացնել կատարվածը՝ կեղծելով իրականությունը։ Ի՞նչ անելիքներ ունի հայկական դիվանագիտությունն այս հարցում։ Այսօր դեռ կան, կենդանի են վկաներն ու ականատեսները, կան տեսագրություններ… Տարիներ հետո որևէ բանի հասնելը, կարծում ենք, դժվար կլինի։ Ավելին. Ադրբեջանի քարոզչական հնարքներից մեկն էլ Սումգայիթում և ամբողջ Ադրբեջանում հայության դեմ իրականացված ցեղասպանությունների հակակշռի ստեղծումն է, ալիևյան վարչախումբը փորձում է այդ նպատակին ծառայեցնել այսպես կոչված՝ Խոջալուի դեպքերը, որն իրականում իրենց իսկ կողմից սեփական ժողովրդի նկատմամբ կազմակերպված ջարդ էր։
Այս և նման հարցերի կապակցությամբ պարզաբանումներ տվեց ԱՀ մարդու իրավունքների պաշտպան Արտակ Բեգլարյանը. ՙԱրցախն ու Հայաստանը պետք է ավելի համակարգված կերպով միջազգային հանրությանը ներկայացնեն իրական եղելությունը, քանի որ ադրբեջանական քարոզչությունը հատկապես վերջին տասնամյակում բավականին ակտիվացել ու կեղծ տեղեկություններ է տալիս սումգայիթյան ջարդերի և ընդհանրապես ադրբեջանահայության ցեղասպանության մասին։ Երկրորդ՝ մենք պետք է ավելի հետևողական լինենք իրավական գնահատականների հասնելու և մեղավորներին պատասխանատվության ենթարկելու հարցում։ Իհարկե, նաև մենք խնդիր ունենք ներքին առումով հետևանքների վերացման տեսանկյունից, մասնավորապես Հայաստանում և Արցախում ապաստանել են հազարավոր փախստականներ, ովքեր առ այսօր կրում են եղեռնագործության սոցիալ-բարոյական հետևանքները։ Անշուշտ, 1990-ականներից սկսած պետությունն օգնել է փախստական դարձածներին, բայց ֆինանսների սղության պատճառով ավելին անել հնարավոր չէր։ Մինչ այսօր էլ լուրջ, համապարփակ հետազոտություն այդպես էլ չունենք՚:
Սումգայիթյան դժոխքից փրկվածներից են տեր և տիկին Արմեն և Ռուզան Գասպարյանները։ ՙԱմեն ինչ այսօրվա պես եմ հիշում,-պատմում է Ռուզանը,-ես ու ամուսինս գնում էինք ավտոբուսով, և հանկարծ բարձրախոսով հայտարարեցին, որ ավտոկայանի մոտ սպանում են հայերին։ Լուռ ու մունջ իջանք ավտոբուսից՝ որևէ տեղ թաքնվելու նպատակով։ Մեզ մոտեցավ մի ծանոթ թուրք և ասաց, որ հեռանանք այդտեղից, նաև ասաց, որ Աղդամից մի քանի ադրբեջանցիներ են եկել, և ինչ-որ լուրեր են տարածում ու հայերին սպանելու կոչեր են անում... Ճանապարհին ամեն տեղ ծեծ ու ջարդ էր, արյունլվա, գետնին ընկած մարդիկ՝ ազգությամբ հայեր...՚։ Տիկին Ռուզանը չի պատկերացնում, որ այսուհետ հնարավոր կլինի հաշտ ու խաղաղ ապրել թուրքի հետ։ Ամուսինը՝ Արմեն Գասպարյանն էլ հիշեց Մելքումյանների և Առուշանյանների ընտանիքների հետ կատարված ծանր ու դաժան դեպքերը։
ՙԱդրբեջանից հայ փախստականների Արցախի միության՚ ներկայացուցիչ Ռուզաննա Ավագյանը ևս հրաշքով փրկվածներից է։
Ռուզաննան այն ժամանակ 20 տարեկան էր։ 32 տարի անց էլ հիշելով փետրվարյան ծանր ու դաժան օրերը, չի կարողանում զսպել արտասուքը։ ՙԾնողներիս հետ ապրում էինք Սումգայիթում,- պատմում է նա։- Ուսումս այնտեղ եմ ստացել ու ավարտելուց աշխատում էի նույն քաղաքում։ Ծնողներս նույնպես աշխատում էին։ Հայրս քաղաքի հիմնադիրներից էր։ Ոչ ոք պատկերացնել անգամ չէր կարող, որ մի քաղաքում այդքան տարի ապրելուց հետո հայերին վերացնելու հրահանգ պետք է լինի։ Այդ դեպքերն աննախադեպ էին իրենց վայրագությամբ ու անմարդկայնությամբ։ Չեմ ուզում պատմել այն սարսափելի տեսարանների մասին, որն իմ աչքով եմ տեսել փետրվարի 27-ին և 28-ին։ Բոլորի աչքի առաջ սպանում, խոշտանգում էին հայ կանանց ու աղջիկներին, տղամարդկանց, նրանց իրերն էին նետում պատուհաններից, վառում… Այնպիսի տպավորություն էր՝ ասես դժոխքում էինք… Մենք 5-րդ հարկում էինք ապրում և ես մտովի նախապատրաստել էի ինձ՝ եթե թուրքերը մտնեն մեր բնակարանը՝ կնետվեմ պատշգամբից…՚։
Այսօր էլ Ռուզաննան շատերի հետ միասին հույսով սպասում է, որ մի օր միջազգայնորեն կճանաչվի սումգայիթյան ոճիրը՝ որակվելով որպես ցեղասպանություն։
Ադրբեջանի իրականացրած հրեշավոր ոճիրը պետք է ստանա իր համապատասխան գնահատականը, այլապես ՙսումգայիթները՚, ՙբաքուները՚, ՙկիրովաբադները՚ կշարունակեն մնալ պաշտոնական Բաքվի քաղաքական օրակարգում։