ՉԻՆԱԿԱՆ ՍԻՆՑԶՅԱՆԻՑ՝ ԹՈՒՐՔ-ՍԻՐԻԱԿԱՆ ՔՐԴՍՏԱՆ
Վահրամ ԱԹԱՆԵՍՅԱՆ
ՌԴ Արտաքին հետախուզության ծառայության մամուլի կենտրոնը սենսացիոն հաղորդագրություն է տարածել. Պակիստանի մայրաքաղաք Իսլամաբադում տեղի է ունեցել այդ երկրի, Ռուսաստանի, Չինաստանի, Իրանի, Ուզբեկստանի, Տաջիկստանի, Ղազախստանի, Թուրքմենստանի հատուկ ծառայությունների ղեկավարների հանդիպում, որի արդյունքում կողմերը համաձայնել են, որ Աֆղանստանը չպետք է վերածվի ահաբեկչություն ՙարտահանող՚ տարածքի։
Սենսացիան տվյալ դեպքում այն է, որ այդ քննարկումներին, որ կազմակերպել է պակիստանյան կողմը, չի հրավիրվել Թուրքիան, ինչպես նաեւ՝ Քաթարը, որը ՙԹալիբան՚ շարժման այսպես կոչված քաղաքական թեւի ապաստանն է եղել 2001թվականից ի վեր, երբ ամերիկյան զորքերը մտել են Աֆղանստան։ Թուրքիան եւ Պակիստանը ռազմա-քաղաքական շատ մերձավոր դաշնակիցներ են։ Եւ եթե Թուրքիայի ազգային հետախուզության ծառայության տնօրենը չի հրավիրվել Իսլամաբադ, ապա պետք է ենթադրել, որ դա ոչ թե Պակիստանի, այլ հրավիրված որեւէ երկրի դեմարշն է։
Դատելով ներկայացված երկրների ցանկից, կարելի է ենթադրել, որ Թուրքիայի մասնակցությունը ցանկալի չի եղել կամ Ռուսաստանի, կամ Չինաստանի, կամ Իրանի համար։ Թերեւս նաեւ՝ Տաջիկստանի, որ Կենտրոնական Ասիայի միակ ոչ թուրքախոս երկիրն է։ Իսկ եթե ավելի պրագմատիկ մոտեցում ունենանք, ապա Աֆղանստանի հարցում կտեսնենք երկու սկսզբունքային մոտեցում։ Չինաստանը եւ Ուզբեկստանը հակված են ճանաչելու ՙԹալիբանի՚ իշխանությունը, Իրանը եւ Տաջիկստանը կտրուկ դեմ են։ Ռուսաստանը ՙոսկե միջին՚ մոտեցում է որդեգրել՝ պաշտոնապես չի ճանաչում, բայց տեղի ունեցածը գնահատում է ՙաշխարհաքաղաքական իրողություն, որի հետ պետք է հաշվի նստել՚։
Մամուլում տեղեկություն կա, որ Իսլամաբադում նշված երկրների հատուկ ծառայությունների տնօրենների բանակցություններից առաջ ԱՄՆ պետքարտուղարը Պակիստանին կոչ է արել չճանաչել ՙԹալիբանի՚ իշխանությունը։ Որքան էլ արտառոց հնչի, բայց այդ հարցում Իրանի եւ Միացյալ Նահանգների դիրքորոշումը գոնե ընդհանուր գծերով համընկնում է։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, ապա նա, ինչպես մի քանի անգամ արդեն ասվել է, Աֆղանստան կարող է ՙմտնել՚ կամ Պակիստանի, կամ Ուզբեկստանի միջոցով։
Եւ եթե ԱՄՆ-ը Պակիստանին գրեթե արգելում է ճանաչել ՙԹալիբանի՚ իշխանությունը, ապա Թուրքիան գրեթե լիովին կորցնում է Քաբուլում ազդեցություն ստեղծելու հնարավորությունը։ Գոնե այս փուլում դա ակնհայտ է։ Այդ է, թերեւս, պատճառը, որ Թուրքիան, Պակիստանը եւ Ադրբեջանը ռազմա-քաղաքական նոր ծրագրավորում են ցուցադրում։ Դրան կարող է միանալ նաեւ Քաթարը։
Նախնական տպավորությունը, որ ՙԹալիբանը՚ գոնե դե-ֆակտո կճանաչվի, իրականությունից շատ հեռու է։ Աֆղանական խնդիրն, ընդհակառակը, գնալով ավելի է բարդանում։ Թալիբները ձեւավորել են գրեթե բացառապես փուշտունական կառավարություն, երկիրը հայտարարել իսլամական էմիրաթ, որը կգլխավորի հոգեւոր առաջնորդը։ Դա պայմանավորվածությունների կոպիտ խախտում է, ինչպես նաեւ՝ ներաֆղանական ճգնաժամի աղբյուր։
Հարավ-արեւելյան եւ Կենտրոնական Ասիայում հնարավոր նոր լարվածությունը չի կարող չազդել մեր՝ Հարավային Կովկասի, տարածաշրջանի վրա։ Թեկուզ եւ այն իմաստով, որ Աֆղանստանում եւ նրա շուրջ իրավիճակին ներգրավված են Ռուսաստանը, Իրանը եւ Թուրքիան։ Շատ նկատելի է, որ հասունանում է թուրք-իրանական հակասություն։ Ավելի բարվոք չեն ռուս-իրանական հարաբերությունները։ Մոսկվայում եւ Թեհրանում փորձում են տեղեկատվական սրություն չսկսել, բայց փաստը, որ Իրանի եւ Ռուսաստանի նախագահների միջեւ ավելի քան մեկ ամիս՝ Իբրահիմ Ռեիսիի կողմից պաշտոնն ստանձնելուց հետո, միայն մեկ հեռախոսազրույց է տեղի ունեցել, արդեն իսկ շատ բան է ասում։
Այս համատեքստում հատկապես ընդգծվում է Իսրայելի արտաքին գործերի նախարարի շտապ եւ շատ կարճատեւ այցը Մոսկվա, որից հետո պարզ դարձավ, որ Ռուսաստանը եւ Իրանը Սիրիայում լուրջ տարաձայնություններ ունեն։ Ռուսաստանը փաստացի արտոնեց, որ Իսրայելը թիրախավորի Սիրիայում իրանամետ զինված խմբավորումների, առաջին հերթին՝ ՙՀեզբոլլա՚-ի հենակետերը։ Ռուսաստանը նաեւ ոգեւորված չէ Հյուսիս-հարավ՝ Սեւ ծովից մինչեւ Պարսից ծոց տրանսպորտային միջանցքի հեռանկարով։
Ձեւավորվում է չափազանց բարդ ռազմա-քաղաքական միջավայր, որը մեր դեպքում պրոյեկտվում է Ադրբեջանում Թուրքիայի ռազմա-քաղաքական ազդեցության ամրապնդմամբ, Իրան-Թուրքիա եւ Իրան-Ռուսաստան հակասություններով, ինչպես նաեւ՝ Թուրքիա-Ռուսաստան ՙմրցակցային գործընկերությամբ՚։ Իրավիճակի դելիկատության վկայություն է ՌԴ նախագահի՝ կորոնավիրուսային ապահովությամբ բացատրված ինքնամեկուսացումը։ Կարելի է վստահության մեծ չափաբաժնով ասել, որ այդ ՙլոքդաունը՚ պայմանավորված է սեպտեմբերի 17-ին Դուշանբեում նախատեսված՝ Շանհայի համագործակցության կազմակերպության երկրների առաջնորդների գագաթնաժողովին ՌԴ նախագահի մասնակցության բացակայությամբ։
Այդ խորհրդաժողովին չեն մասնակցի նաեւ Չինաստանի նախագահը եւ Հնդկաստանի վարչապետը։ Նախատեսված է, որ Դուշանբեում Իրանը ՇՀԿ լիարժեք անդամի կարգավիճակ կստանա։ Մինչ այդ Թեհրանը դիտորդ էր։ Եւ եթե ՌԴ նախագահը չի մեկնում Դուշանբե, ապա հետեում է, որ Աֆղանստանի եւ առհասարակ ասիական տարածաշրջանի ընդունելի ստատուս-քվոյի հարցում երեք հիմնական դերակատարների՝ Ռուսաստանի, Չինաստանի եւ Հնդկաստանի, միջեւ որեւէ համաձայնություն այս փուլում չկա։
Նման իրավիճակում կարող է երկու սցենար գործել. կամ ԱՄՆ-ը, Եվրամիությունը եւ Ռուսաստանը կգան ընդհանուր հայտարարի, եւ Չինաստանն ստիպված կլինի հաշտվել նոր իրողության հետ, կամ տարաձայնություններն ավելի կխորանան, ինչի հետեւանքով Կենտրոնական Ասիայում կսկսվեն իսլամական ՙմինի-հեղափոխական՚ շարժումներ։ Բացառված չէ նաեւ էթնիկ անջատողականության պոռթկում՝ չինական Սինցզյանից մինչեւ Իրան եւ Սիրիայի ու Թուրքիայի քրդաբնակ շրջաններ։