ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՅԻ ՆՈՐ ՀԱՅՏԸ ՌԵԳԻՈՆՈՒՄ՝ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԴԵՄ. ԻՆՉՈ՞Ւ ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՆ ՈՐՈՇԵՑ ՃԱՆԱՉԵԼ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ
Օրերս հայ-բրիտանական հարաբերությունների համար աննախադեպ իրադարձություն է տեղի ունեցել. Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանի Համայնքների պալատն առաջին ընթերցմամբ ընդունել է Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը պահանջող օրինագիծը։ Այս մասին հաղորդագրությունը տարածել էր Հայ Դատի Մեծ Բրիտանիայի գրասենյակը։
ՙԱյսօր Հայկական հարցի համար պատմական օր է։ Այսօր Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ օրինագիծն առաջին ընթերցմամբ առանց առարկությունների ընդունվեց։ Հաջորդ ընթերցումը կկայանա 2022թ. մարտի 18-ին։ Երախտապարտ ենք Թիմ Լաֆթոնին և այս հաջողության բոլոր աջակիցներին՚,- ասված է Հայ Դատի Մեծ Բրիտանիայի գրասենյակի տարածած հաղորդագրությունում։
Օրինագիծը պահանջում է Միացյալ Թագավորության կառավարությունից պաշտոնապես ճանաչել 1915-1923թթ. կատարված Հայոց ցեղասպանությունն ու զոհերի հիշատակը հարգելու ամենամյա կարգ սահմանել, ինչպես նաև՝ Հայոց ցեղասպանության և դրան առնչվող մարդու իրավունքների ժամանակակից խախտումների ու պատերազմական հանցագործությունների վերաբերյալ կրթությունը և հանրային տեղեկացվածությունը խթանել։ Սակայն սա միայն առաջին հայացքից է իրադարձություն, որը վերաբերում է հայ-բրիտանական հարաբերություններին կամ պայմանավորված է մեր երկրի հետ ունեցած հարաբերություններով, կամ առավել ևս, ՀՀ իշխանությունների ջանքերով։
Թեև օրերս Մեծ Բրիտանիայում ՀՀ դեսպան Վարուժան Ներսեսյանը և ՄԹ Եվրոպական հարևանության և Ամերիկայի հարցերով նախարար Ուենդի Մորթնը հանդիպել էին և անդրադարձել Հայաստան-ԵՄ համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիրը (ՀԸԳՀ) փոխարինող ՀՀ-ՄԹ երկկողմ համաձայնագրի մոտ ժամանակներում պաշտոնական ստորագրման հնարավորություններին՝ նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ այդ փաստաթղթի վերջնականացման հետ կապված գործընթացը գտնվում է եզրափակիչ փուլում։ Թե նոր աշխարհի ձևավորման փուլում ինչպե՞ս կդասավորվեն և ի՞նչ նոր իմաստ կունենան հայ-բրիտանական հարաբերությունները, ևս ուսումնասիրության հետաքրքիր թեմա է, որով հայաստանյան փորձագիտական շրջանակները պետք է զբաղվեն։
Սակայն գաղտնիք չէ, որ հայ-բրիտանական քաղաքական, առևտրատնտեսական հարաբերությունները երբեք աչքի չեն ընկել խորությամբ և նույնիսկ համեմատելի չեն եղել այն հարաբերությունների և շահերի հետ, որոնք Մեծ Բրիտանիան ունի Թուրքիայում և Ադրբեջանում։ Կարելի է միայն ուսումնասիրել British Petroleum-ի ներդրումները Ադրբեջանի նավթագազային համակարգում, և ամեն բան ակնհայտ կդառնա։ Թուրք-բրիտանական հարաբերությունները ևս մշտապես դրական հունի մեջ են եղել։ Փորձագետների կարծիքով, Անկարային Մոսկվա-Լոնդոն վերջին տարիներին ծավալվող հիբրիդային պատերազմում երկրորդ ջութակի դերակատարությունն է վերագրվել, որը վերջինս հիանալիորեն կատարել է։ Ներկայումս ՄԹ որոշումները պետք է դիտարկել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կոնտեքստում։
Ուշագրավ է հատկապես այն հանգամանքը, որ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչում է մի երկիր, որը 44-օրյա պատերազմի ընթացքում անմիջապես չհետևեց Կանադայի և Ավստրիայի օրինակին և չսառեցրեց կամ գոնե չսահմանափակեց թուրքական անօդաչու թռչող սարքերի մասերի մատակարարումը Թուրքիային այն դեպքում, երբ հաստատվել էր, որ դրանք տեղադրվում են Թուրքիայում արտադրվող և Արցախում Ադրբեջանի կողմից կիրառվող անօդաչու թռչող սարքերի վրա։
Ի դեպ, Bayraktar-ի որոշ տեսակների արտադրությունը կախված է աշխարհի տարբեր երկրներից Թուրքիա տեխնոլոգիական մատակարարումներից, առաջին հերթին՝ Մեծ Բրիտանիայից, իսկ բրիտանական բաղադրիչների մատակարարման դադարեցման մասին հայտնի դարձավ պատերազմից հետո՝ ամիսներ անց։ Սակայն, եթե նույնիսկ չհետևենք այն զարգացումներին, որոնք կան ԵՄ-Թուրքիա, ՆԱՏՕ-Թուրքիա, ԱՄՆ-Թուրքիա, Գերմանիա-Թուրքիա հարաբերություններում, ակնհայտ է դառնում, որ 44-օրյա պատերազմից հետո թուրքական քաղաքականությունը Մեծ Բրիտանիայի սրտով չէ։ Հատկանշական է նաև եվրոպական մամուլում ոչ պատահականորեն շաբաթներ առաջ տարածված տեղեկությունը, թե Մեծ Բրիտանիայի դիվանագիտական ներկայացուցիչները Հունաստանում ունեցած իրենց հանդիպումներում խոսել են այն մասին, թե Էրդողանի օրերը հաշված են։ Պետք չէ շատ հեռուն գնալ, կարելի է հիշել սեպտեմբերին Նյու Յորքում կայացած ՄԱԿ ԳԱ-ում Թուրքիայի նախագահի ելույթը. նա հայտարարել էր, որ աշխարհն ավելի մեծ է 5-ից՝ նկատի ունենալով ՄԱԿ ԱԽ-ի 5 մշտական անդամներին (ԱՄՆ, Ռուսաստան, Չինաստան, Ֆրանսիա, Մեծ Բրիտանիա)։ Էրդողանը կարծիք էր հայտնել, որ հենց դրա պատճառով է, որ աշխարհը հայտնվել է նոր ճգնաժամի մեջ, թեև այս մասին նա ավելի վաղ ևս խոսել էր։
Թուրքիա-ԵՄ հարաբերություններում առկա լարվածությունը մեկ այլ կարևոր և ծավալուն թեմա է։ Այս տարվա հոկտեմբերին Եվրամիության հրապարակած Թուրքիայի անդամակցության գործընթացի վերաբերյալ ՙԹուրքիա 2021՚ զեկույցը ամենակոշտն էր վերջին գրեթե 2 տասնամյակի ընթացքում, երբ Թուրքիան հավակնում է միանալ Եվրոպական միությանը։ Եվրոպական հեղինակավոր կառույցի շեշտադրումները վերաբերում էին գրեթե բոլոր ոլորտներին։
ՙԹուրքիան առանցքային դերակատարում է ունեցել Լեռնային Ղարաբաղում Ադրբեջանի ռազմական ջանքերին աջակցելու գործում՝ տրամադրելով ռազմական օգնություն, հետախուզական տվյալներ ու զենք և, ինչպես հաղորդվում է, աջակցություն օտարերկրյա զինյալների տեսքով՚,- ասված էր զեկույցում։
Զեկույցում նշվում էր նաև, որ Թուրքիան ավելի է հեռանում ժողովրդավարությունից, օրենքի գերակայության, արդարադատության անկախության և հիմնարար իրավունքների պաշտպանության իրավիճակը երկրում շարունակում է վատթարանալ։ Մեծ աղմուկ բարձրացրեց Թուրքիայում և ԵՄ-ում նաև վերջերս տեղի ունեցածը. Կանադայի, Ֆրանսիայի, Ֆինլանդիայի, Դանիայի, Գերմանիայի, Նիդեռլանդների, Նոր Զելանդիայի, Նորվեգիայի, Շվեդիայի և ԱՄՆ-ի դեսպանատները Թուրքիային կոչ էին արել ազատ արձակել իրավապաշտպան Օսման Քավալային, որին հաջորդել էր Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիբ Էրդողանի հրահանգը ԱԳՆ-ին՝ անհապաղ միջոցներ ձեռնարկել, որպեսզի նշված 10 դեսպանները persona non grata՝ անցանկալի անձ հայտարարվեն։
Վերլուծաբանների գնահատմամբ, խնդիրը Թուրքիայի նախագահի անընդհատ աճող հավակնություններն են, ինչպես նաև նոր աշխարհում գերտերությունների դիրքավորման գործընթացը, որում ԱՄՆ-ի հետ ակտիվ է նաև Մեծ Բրիտանիան։ Այս տարվա սեպտեմբերին Ավստրալիան, Մեծ Բրիտանիան և ԱՄՆ-ն ստեղծեցին AUKUS-ը՝ պաշտպանության ոլորտի նոր դաշինքը, որը կոչված է ապահովելու անդամ երկրների համագործակցությունը Հնդկա-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում. նպատակը՝ դիմագրավել Չինաստանի աճող ազդեցությանը։ Ի դեպ, այս դաշինքի ձևավորումն անակնկալ էր դաշինքը կազմող երկրների գործընկերների համար, որոնք սա դավաճանություն համարեցին։
ՙ168 Ժամ՚-ի հետ զրույցում եվրոպացի վերլուծաբան Ուվե Հալբախն ասաց, որ Մեծ Բրիտանիայի նման որոշումները կապ ունեն ոչ այնքան ԵՄ-ի, որքան ԱՄՆ-ի հետ։ Ըստ նրա, ՄԹ-ն իր քաղաքական որոշումներն առավելապես համաձայնեցնում է ԱՄՆ-ի հետ, որի հետ հարաբերությունները շարունակում են խորանալ, նոր ալյանսներ են ձևավորվում, որը թելադրում է հարաբերությունների այլ համակարգ, այդ թվում՝ Հարավային Կովկասի երկրների հետ։
ՙԱՄՆ նախագահ Բայդենի կառավարության քաղաքականությունը Թուրքիայի նկատմամբ բավականին կոշտ է, թեև, կարելի է ասել՝ կամուրջները չեն այրվում, սակայն կա հստակ կոշտ վերաբերմունք, որը, կարելի է ասել, ունի իր ազդեցությունը, չէր կարող չունենալ` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, թե ինչ երկիր է ԱՄՆ-ն։ ԱՄՆ նախագահը ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը, սա, կարծում եմ, ևս իր դերն ունեցել է, իսկ ինչո՞ւ Բայդենը դա արեց, սա իր տեսակի մեջ ինչ-որ ճնշման գործողություն էր Թուրքիայի իշխանությունների նկատմամբ, ինչպես և մնացած բոլոր բանաձևերը և Բայդեն-Էրդողան հանդիպման ձգձգումը։ Էրդողանը ևս փորձում է մանևրելով քաղաքականություն վարել, օգտագործելով ռուսական գործոնը, փորձելով տարածաշրջանում նոր ձևաչափեր կիրառել, նվազեցնել արևմտյան ազդեցությունը։ Իսկ հավաքական Արևմուտքն իր հերթին միատարր չէ, ԵՄ-ն ակտիվ է իր հերթին՝ իր բոլոր խնդիրներով և ներքին հակամարտություններով, մրցակցություններով, տարաձայնություններով հանդերձ, որոնք նաև աշխարհաքաղաքական հարցերի շուրջ են, Բրիտանիա-ԱՄՆ տանդեմը մեկ այլ պատմություն է։ Եթե կա Թուրքիայի դեմ սրություն, դա այն պատճառով է, որ Թուրքիան իրեն այլ կշիռ է փորձում հաղորդել, որը չի ընդունվում, և դա հնարավորություններ է տալիս Հայաստանի նման երկրներին։ Ուստի պալատների այս որոշման պատճառները բազմաշերտ են՚,- ասաց վերլուծաբանը։
Նա կարծում է, որ սա նոր հայտի դրսևորում է ՄԹ կողմից, որը կամրապնդվի լրացուցիչ քայլերով, որպեսզի գործընթացները ռեգիոնում ԱՄՆ-ի համար վերահսկելի լինեն։