ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԱՐՑԱԽ (1988-1992)
Առաջին ցույցը
Խորհրդային կարգերի հաստատումով Արցախը անջատվեց մայր Հայաստանից, բռնակցվեց Ադրբեջանին։ 1923թ. կազմավորվելով որպես ինքնավար մարզ` Արցախը մասնատվեց. երբեմնի Գյուլիստանի մելիքության տարածքի մի չնչին մասը ներառվեց մարզի մեջ, հիմնական մասը 1930-ին կազմավորվեց որպես Շահումյանի շրջան, գյուղերի մի խումբ (Գետաշենը՝ շրջակա գյուղերով) մտցվեց Խանլարի, որոշ տարածքներ՝ Կասում-Իսմայլովի շրջանների մեջ։ Խորհրդային տարիներին Արցախի տարանջատված մասերը փորձեր են արել վերամիավորվելու ինքնավար մարզին, բայց դաժանորեն պատժվել են։
1988-ին Լեռնային Ղարաբաղում սկսված համաժողովրդական պայքարը բռնության լուծը թոթափելու հույսեր արթնացրեց ու ոտքի հանեց նաև Հյուսիսային Արցախի ողջ բնակչությանը։
Հայկականությունը, ոգին և հոգեկերտվածքը պահպանած երկրամասում 1988-1991-1992թթ. ծայր առած ազգային-ազատագրական պայքարի մասին են պատմում լրագրող Նվարդ Սողոմոնյանի պատումները, որ պարբերաբար կներկայացվեն մեր ընթերցողներին։ Այս վավերաթղթերը, անշուշտ, կլրացնեն Արցախյան ազգային-ազատագրական շարժման տարեգրությունը։
1988 թվական։ Ապրիլի 23։ Շահումյան, շրջկենտրոն։ Հյուրանոց, տնօրեն Յուրի Ղևոնդյանի (ծնվել է Շահումյանում, 1950թ., ավարտել Երևանի մեքենաշինական տեխնիկումը) առանձնասենյակը։
Այստեղ էր Գենադի Ղաբուլյանը, մշակույթի տան տնօրեն Ազատը, կոմերիտշրջկոմի առաջին քարտուղար Մակարյան Արամը, ագրոարդի Նալբանդյան Բորիկը, Ստեփանակերտից երկու երիտասարդ ակտիվիստներ…
-Ստեփանակերտի հրապարակը ՙմիացումից՚ թնդում է, իսկ դուք մի կողմ եք կանգնել…
-Ժամանակը գա՝ ցույց կտանք։- Յուրայի ինքնասիրությունը վիրավորվեց։
-Ժամանակն արդեն եկել է։- Ստեփանակերտից եկած երիտասարդը սպասում է։- Աշխարհը դղրդում է, դուք՝ ուղտի ականջում քնած…
-Դուք ինքնավար մարզ եք, մենք՝ Ադրբեջանի կազմում, մեր և ձեր վիճակը տարբեր է, շրջանը կարգավիճակ չունի… Կմտածենք…
-Մտածելու ժամանակ չկա, պիտի գործեք։
-Կգործենք։
-Վերևից արգելելու են։ - Վեհերոտ հնչեց մի ձայն։
-Թեկուզ փոքր, ոչ լայն մասշտաբով, ճիշտ կլինի նշել Ցեղասպանության օրը։ - Համոզում է Ստեփանակերտից եկած ակտիվիստը։
…Տղաների գնալուց հետո մշակույթի տան տնօրենը գործի անցավ, կանչեց իր աշխատողներին՝ Իսոյին ու Վոլոդյային, հանձնարարություններ տվեց։ Ցույցի վայր ընտրվեց Մեծ հայրենականում զոհվածների հուշարձանը։ Իսոն ու Վոլոդյան մինչև երթը սկսելը բլրի վրա պիտի վառեին Հավերժական կրակը։ Բորիկը պիտի կազմակերպեր ելույթները, հնչեին հայրենասիրական բանաստեղծություններ, կոմսոմոլ Արամը և բարձր դասարանի աշակերտները պիտի տանեին ծաղիկները… Մի գիշերվա մեջ տղաներն ամեն ինչ պատրաստեցին։
Ապրիլի 24-ի օրը բացվեց։ Ժողովուրդը խումբ-խումբ ելավ ու խռնվեց բլրի վրա։ Ժամը 11.00։
Ռուդոլֆ Ոսկանի Միրզոևը (կուսշրջկոմի առաջին քարտուղար, արմատներով ղարաբաղցի, ծնված ու մեծացած Բաքվում։ Երբ նշանակում ստացավ Շահումյանում, առաջին անգամ գնաց շրջելու դաշտերը, նայեց ցորենի արտի մեջ փունջ-փունջ բուսած կակաչներին, ասաց՝ էս ի՞նչ առատ բերք եք աճեցրել) իջավ մեքենայից ու հրամայեց.
-Ի՞նչ եք կանգնել, ցրեք ժողովրդին։
Միլպետն իր ոստիկանների հետ գործի անցավ.
-Ցրվեք։ Զեյվայից երևում է, ուրիշ բան կկարծեն…
Ադրբեջանի ղեկավարությունն ադրբեջանցիներով բնակեցված 4 գյուղեր՝ Զեյվա, Շեֆեգ, Գյուրզալար, Թոդան, 1940-ին (որոշ աղբյուրներում նշվում է 1930 թվականը) միացրեց Շահումյանի շրջանին։
Միլպետը շրջանում դեռ հեղինակություն ուներ։ Ով պաշտոն ուներ՝ ցրվեց, ժողովուրդը մնաց։ Ոստիկանները պահանջեցին հանգցնել հավերժական կրակը։
Ղաբուլյան Հրանտիկը, գազի գրասենյակի բանվոր, ով բերել էր գազի բալոնը, հարցական նայեց ժողովրդին, որ միաբերան գոչում էր.
-Չենք հանգցնում։
-Ո՞վ է վառել։- Միլպետ Նելսոն Պողոսյանն է։
-Ես եմ վառել։- Հրանտիկն է։
-Ոնց վառել ես՝ էնպես էլ հանգցրու։
-Չեմ հանգցնում։
Ձեռքերը ոլորեցին, Հրանտիկը հայտնվեց ոստիկանատանը։ Երեք օրով՝ կալանք։
…Շահումյանի շրջկենտրոնում սա առաջին ցույցն էր։ Կրակոտ ու տաք ելույթներից ժողովրդի ազգային զգացմունքները, որ տասնամյակներով քնած էին, արթնացան։
Իսկ Յուրա Ղևոնդյանի համար կյանքը նոր իմաստ ստացավ։ Գյուլիստանի եկեղեցում խմբովին մկրտվեցին, Յուրան ևս։ Հյուսիսային Արցախում գաղտնի ձևավորվեցին քաղաքական կուսակցությունները։ Տարիքն առած ամուրին հպարտությամբ էր կրում ՙկպցրած՚ անունը՝ ՀՀՇ-ի (Հայոց Համազգային Շարժում) Յուրա… Գրքերից քաղված ազգային երազանքները պարուրել էին մարդկանց, ու նրանք չէին կարող հասկանալ Բաքվից նշանակված կուսշրջկոմի առաջին քարտուղար Միրզոևի մտահոգությունը, որ ասաց` արյան հոտ է փչում, հետ դարձեք…
ՙԹուրքի դրածո… Աթոռը կորցնելուց է վախենում… Դավաճան…՚,-պիտակը հեշտությամբ կպցրին, իսկ իրենք վարդագույն երազներով, ռոմանտիկ շղարշներով պարուրված« տրվեցին դեպքերի ընթացքին։
Առաջին ցույցն էր, ու շատ ջրեր պիտի հոսեին, շատ ժամանակ ու դեպքեր պիտի կատարվեին, որ ՀՀՇ-ի Յուրան տարակուսեր՝ ճի՞շտ արեց, որ Շարժմանն անդամագրվեց, կուսակցությունը ուժ կունենա՞ իրականացնելու ազգային ծրագիրը, գաղափարները, որ դրոշ դարձրեց ու միավորեց մարդկանց։
1992-ի հունիսյան նահանջի, բռնագաղթի նվաստացուցիչ ճանապարհներից հետո Յուրայի հոգում պիտի մնային ամոթի, ափսոսանքի, կորսված հավատի փշրանքները բոլոր կուսակցությունների հանդեպ, ու պիտի մնար սիրտ մաշեցնող, հոգի մղկտացնող, անպատասխան դառը մի հարց՝ ինչու այսպես կատարվեց, թո՞ւյլ էին, թե՞… Անվերծանելի առեղծված հենց իր՝ ականատեսի համար… Նահանջից ու պատերազմից հետո պիտի ասեղի անվերջանալի ծակծկոցների պես հիշեր իր տանուլ տված կյանքը, երազանքները, Տունը, որ մնաց այնտեղ… շան բերանում։
Յուրայի համար սկզբում ամեն ինչ այնքան հասկանալի ու պարզ էր, հանրահավաքները, ցույցերը, բողոք-նամակները, խնդրագրերը, պահակակետում կանգնելը հանուն իր շրջանի ու մեծ հայրենիքի պաշտպանության, և նա իրեն զգում էր տիեզերքի կենտրոն, մեկը, ումից կարող էր կախված լինել դեպքերի ընթացքը, այնինչ, այդ ամենը կառավարվում էր անտեսանելի, հազարավոր թելերից հյուսված սարդոստայնից, իրենից դուրս գործող ուժերից՝ հզոր, տարերային, ենթարկեցնող… մեծ քաղաքականության մեջ ինքն ընդամենը փոքրիկ մի պտուտակ էր։
…Ստեփանակերտ-Երևան-Ումութլու-Սրխավենդ տեղից տեղ փոխադրվելու դեգերումների մեջ միակ մխիթարանքը եղավ ուշացումով գտած սիրած աղջիկը, կինը, հեզ, ամաչկոտ Տանյան…
Իսկ մինչ այդ՝ 1988-ի ապրիլի 24-ն էր, առաջին ցույցը, և Հյուսիսային Արցախը ընդհատակյա դանդաղ ցնցումների մեջ էր…
Նվարդ ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ