ԱՐՑԱԽՅԱՆ ԳՅՈՒՂԵՐՈՒՄ ՀԱՆԴԻՊՎՈՂ ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՔՆԵՐՆ ՈՒ ԿԱՀ-ԿԱՐԱՍԻՆ

 Այ­ցե­լե­լով Ար­ցա­խի գյու­ղեր, այ­սօր էլ կա­րե­լի է հան­դի­պել փայ­տից, կա­վից, մե­տա­ղից և այլ նյու­թե­րից պատ­րաստ­ված, շա­տե­րին ան­ծա­նոթ ա­ռար­կա­ներ։ Ի­րա­կա­նում այդ կահ-կա­րա­սին օգ­նում էր և շա­րու­նա­կում է օգ­նել գյու­ղա­ցուն, ա­ռանց այդ գոր­ծիք­նե­րի դժ­վար կլի­ներ ի­րա­կա­նաց­նել ա­մե­նօ­րյա կամ սե­զո­նա­յին աշ­խա­տանք­նե­րը։

Այս­պես, սկ­սենք գյու­ղատն­տե­սա­կան գոր­ծիք հան­դի­սա­ցող գու­թա­նից։ Հայ­կա­կան ա­վան­դա­կան փայ­տե գու­թանն օգ­տա­գործ­վում էր հո­ղի հիմ­նա­կան մշակ­ման՝ հերկ ա­նե­լու հա­մար։ Գու­թա­նը ծանր ու դժ­վա­րա­շարժ գոր­ծիք էր, ուս­տի այն, որ­պես կա­նոն, բա­նեց­նում էին ֆի­զի­կա­պես ու­ժեղ, ա­ռողջ տղա­մար­դիկ։ Գու­թա­նը վա­րում էին հեր­կո­ղը (մաճ­կա­լը) ու 5-6 եզ­նա­պան­ներ (խո­տալ)։ Գու­թա­նը լծում էին 8-12 զույգ եզ­նե­րով ու գո­մեշ­նե­րով։ Ա­ռա­ջին զույ­գում լծ­վում էին եզ­ներ՝ որ­պես ա­վե­լի դյու­րա­շարժ ու կա­ռա­վա­րե­լի կեն­դա­նի­ներ, երկ­րոր­դում՝ քա­շող գո­մեշ­ներ, եր­րոր­դում ու չոր­րոր­դում՝ հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար եզ­ներ ու գո­մեշ­ներ և այլն։ 10 զույ­գից առն­վազն ե­րեք զույ­գը պետք է գո­մեշ­ներ լի­նեին։ Գու­թանն աշ­խա­տում էր օ­րա­կան 10-11 ժամ։ Հայտ­նի է, որ գու­թա­նով հեր­կե­լու դեպ­քում հողն ա­վե­լի ա­ռատ բերք էր տա­լիս, իսկ այն բա­նից հե­տո, երբ գու­թա­նը փո­խա­րին­վեց գյու­ղատն­տե­սա­կան տեխ­նի­կա­յով, բեր­քատ­վու­թյու­նը նկա­տե­լիո­րեն նվա­զեց։ Այն­պես որ, միշտ չէ, որ լավ ու թանկ տեխ­նի­կա­յի օգ­նու­թյամբ կա­րե­լի է մեծ ար­դյունք­նե­րի հաս­նել։
Գյու­ղատն­տե­սու­թյան մեջ հնում ոչ պա­կաս կարևոր դեր էր կա­տա­րում նաև կամ­նը (կամ­նա­սայ­լը)։ Այն ի­րե­նից ներ­կա­յաց­նում էր եր­կու փայ­տե տախ­տակ­նե­րից կազմ­ված գյու­ղատն­տե­սա­կան գոր­ծիք, որն իր ձևով դա­հուկ­ներ էր հի­շեց­նում։ Դրանց տակ քա­րեր էին ամ­րաց­վում։ Նման ՙդա­հուկ­ներն՚ օգ­տա­գործ­վում էին ցո­րե­նը հաս­կե­րից ա­ռանձ­նաց­նե­լու հա­մար։ Հաս­կե­րը տե­ղա­վո­րում էին բարձ­րա­դիր քա­րա­ժայ­ռի մեծ հարթ տե­ղա­մա­սում` կա­լում։ Ա­պա հաս­կե­րի վրա տե­ղադ­րում էին կամ­նը, վրան որ­պես ծան­րու­թյուն մի ե­րե­խա նս­տեց­նում, և գո­մե­շը (եր­բեմն՝ է­շը) կամ­նը քա­շում էր հաս­կե­րի վրա­յով։ Հաս­կե­րը վե­րած­վում էին ցո­րե­նի ու թե­փի խառ­նուր­դի, հե­տո այդ խառ­նուր­դը քա­մուն էին տա­լիս, քա­մին քշում-տա­նում էր կլեպ­նե­րը, իսկ ցո­րե­նը մնում էր կա­լում։ Օգ­տա­գոր­ծե­լուց ա­ռաջ կա­նայք ևս մեկ ան­գամ խա­խա­լում էին ցո­րե­նը՝ մա­ղի նման հար­մա­րան­քով դե­պի օդ թռց­նե­լով հա­տի­կը, որն այ­նու­հետև կա­րե­լի էր ա­ղալ։
Ի­լիկ։ Օգ­տա­գործ­վում է թե­լը ձեռ­քով մա­նե­լու հա­մար` փայ­տե սր­ված ծայ­րով ձող, ներքևի մա­սում` հո­լաձև։ Ի­լի­կի օգ­նու­թյամբ թե­լը մա­նե­լու գոր­ծըն­թացն ի­րա­կա­նաց­վում է 3 փու­լով՝ ընդ ո­րում, այդ փու­լե­րից յու­րա­քան­չյու­րը մի քա­նի մա­սից է բաղ­կա­ցած։ Ա­ռա­ջին՝ մա­զա­թե­լի զանգ­վա­ծի նա­խա­պատ­րաս­տումն ու դրա­նից ժա­պա­վե­նի ստա­ցու­մը։ Այս փու­լում կա­տար­վում է` ա) փխ­րու­նա­ցում. նախ մա­զա­թե­լի զանգ­վա­ծը ծվեն-ծվեն են ա­նում, այ­նու­հետև միա­խառ­նում, որ­պես­զի հեշ­տու­թյամբ մաքր­վի աղ­բից, բ) միա­խառ­նում. փխ­րու­նաց­ված մա­զա­թե­լի զա­նա­զան տե­սակ­ներն ի­րար հետ ո­լո­րում են, ար­դյուն­քում ստա­նում են ըստ թե­լի խմ­բա­քա­նա­կի ա­վե­լի միա­սեռ հումք՝ հա­մա­պա­տաս­խան հատ­կու­թյուն­նե­րով թել ստա­նա­լու հա­մար, գ) գզում. ա­պա­հով­վում է հե­տա­գա փխ­րու­նա­ցումն ու մա­զա­թե­լի մաք­րումն աղ­բի խառ­նուրդ­նե­րից, դ)սան­դեր­քում. տե­ղի է ու­նե­նում թե­լի ընդ­հա­նուր զանգ­վա­ծից մանր թե­լե­րի ա­ռանձ­նա­ցում։ Հե­ռաց­վում են փխ­րու­նաց­ման և գզե­լու ար­դյուն­քում մնա­ցած մանր մաս­նիկ­նե­րը, և ձևա­վոր­վում է ժա­պա­վեն կամ հաս­տա­թել։ Երկ­րորդ` նա­խա­մա­նում. աս­տի­ճա­նա­բար ժա­պա­վե­նից դուրս է հան­վում հաս­տա­թե­լը, և պատ­րաստ­վում է կծիկ՝ ըստ հա­մա­պա­տաս­խան ձևի ու չա­փի։ Եր­րորդ` մա­նում (հաս­տա­թե­լի վերջ­նա­կան բա­րա­կա­ցում և ո­լո­րում, կծի­կի ձևա­վո­րում)։

Խնո­ցի կամ խնե­ցի։ Դեռևս հին ժա­մա­նակ­նե­րից կա­նայք կա­րագ էին պատ­րաս­տում տնայ­նա­գոր­ծա­կան ե­ղա­նա­կով՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով խնո­ցի՝ մա­ծուն կամ թթ­վա­սեր հա­րե­լու հար­մա­րանք։ Խնո­ցին յու­րա­քան­չյուր գյու­ղա­կան ըն­տա­նի­քի ան­բա­ժա­նե­լի մասն էր։ Ար­ցա­խի ո­րոշ գյու­ղե­րում մինչ օրս պահ­պան­վում է այդ ա­վան­դույ­թը։ Խնո­ցին փայ­տե կամ կա­վե եր­կա­րա­վուն տա­կա­ռան­ման ա­նոթ է՝ օ­վա­լաձև, կենտ­րո­նում անց­քով, ո­րի մի­ջով լց­նում են կա­թի սե­րը և հա­րում մինչև կա­րագ ստա­նա­լը։ Խնո­ցին հա­ճախ է գո­վերգ­վում ժո­ղովր­դա­կան բա­նա­հյու­սու­թյան մեջ։ Սո­վո­րա­բար խնո­ցու կա­րա­գը տա­լիս են ե­րե­խա­նե­րին, ե­րի­տա­սարդ­նե­րին, ֆի­զի­կա­կան ծանր աշ­խա­տան­քով զբաղ­վող տղա­մարդ­կանց։ Իսկ հղի կա­նանց կա­րա­գը մա­տու­ցե­լիս ա­սում էին՝ կեր յու­ղե­ղեն, պեր հրե­ղեն, մաղ­թե­լով, որ ա­ռողջ սե­րունդ ծն­վի։ Հա­յաս­տա­նում միշտ օգ­տա­գործ­վում էր խնո­ցու եր­կու տե­սակ՝ ա­ռա­ջի­նը կա­վե կա­րա­սաձև ա­նոթն էր (հա­րում են գետ­նին նս­տած), մյու­սը՝ կա­վե կամ փայ­տե խնո­ցին, ո­րի եզ­րե­րին ե­լուստ­ներ կա­յին ա­ռաս­տա­ղի գե­րան­նե­րից կա­խե­լու հա­մար (հա­րում են ձեռ­քե­րով կամ ոտ­քե­րով՝ ետ ու ա­ռաջ հրե­լով)։ Սո­վո­րա­բար խնո­ցին հա­րում են կա­նայք, ճո­ճե­լով ու հրե­լով այն, մինչև որ ներ­սում գտն­վող կա­թի սե­րը հա­րե­լու ար­դյուն­քում վե­րած­վում է կա­րա­գի՝ այդ­պի­սով թանն ա­ռանձ­նա­նում է կա­րա­գից։ Կա­րա­գից հա­լած յուղ էին ստա­նում, խնո­ցու ներ­սում մնա­ցած հե­ղու­կից թան էին պատ­րաս­տում, ո­րը սա­ռեց­նում ու պա­հում էին կա­րաս­նե­րում։ Խնո­ցու թա­նը խմում են թարմ և սա­ռը վի­ճա­կում։ Այն կա­րե­լի է նաև պա­հա­ծո­յաց­նել ձմ­ռանն օգ­տա­գոր­ծե­լու հա­մար։ Այս նպա­տա­կի հա­մար թա­նը լց­նում էին կտո­րից պատ­րաստ­ված տոպ­րա­կի մեջ ու բարձր տե­ղից կա­խում՝ մինչև հե­ղուկ մա­սը հե­ռա­նա։ Ա­ռանձ­նա­ցած թա­փան­ցիկ հե­ղուկն օգ­տա­գոր­ծում էին ա­ղի­քա­յին տար­բեր հի­վան­դու­թյուն­նե­րի դեպ­քում։ Տոպ­րա­կում մնա­ցած թանձր զանգ­վա­ծը հա­րում էին ոչ մեծ քա­նա­կու­թյամբ ա­լյու­րի հետ` մինչև ձևա­վոր­վի հա­մա­սեռ զանգ­ված, ո­րից փոքր գն­դեր էին պատ­րաս­տում ու չո­րաց­նում արևի տակ։ Այն կոչ­վում էր չո­րա­թան (չոր թան)։ Ա­վե­լաց­նում էին աղ, թող­նե­լով մի ո­րոշ ժա­մա­նակ, որ­պես­զի ջուրն ա­ռանձ­նա­նա։ Ա­պա ա­ռա­ջա­ցած ջու­րը հե­ռաց­նում էին և օգ­տա­գոր­ծում ա­նաս­նա­կե­րի հետ։ Խնո­ցում պատ­րաստ­ված կաթ­նամ­թեր­քը ձմ­ռա­նը պա­հում էին կա­վե ա­ման­նե­րում կամ կեն­դա­նու մոր­թուց պատ­րաստ­ված տի­կե­րում, ո­րոնք կոչ­վում էին ՙմո­թալ՚՝ ա­ղով մշակ­ված կեն­դա­նու կա­շի և ՙքուրձ՚՝ կա­վե պա­յու­սակ մթերք պա­հե­լու հա­մար։ Իսկ խնո­ցին պա­հում էին տան մե­կու­սի ան­կյու­նում կամ հա­ցա­տա­նը, որ­տեղ թո­նիրն էր, քա­նի որ այն կոտ­րե­լը վատ նշան էր հա­մար­վում և նշա­նա­կում էր մեծ վնաս հասց­նել ըն­տա­նեա­կան բյու­ջեին։ Առ­հա­սա­րակ գյու­ղա­կան կահ-կա­րա­սու մա­սին եր­կար կա­րե­լի է խո­սել։ Այս­տեղ ներ­կա­յաց­րինք միայն ա­ռա­վել հա­ճախ հան­դիպ­վող­նե­րը։ Խոր­հուրդս բո­լո­րին` խնամ­քով ու զգու­շո­րեն վե­րա­բեր­վել ի­րեն­ցից հնու­թյուն ներ­կա­յաց­նող այս ա­ռար­կա­նե­րի հետ, քա­նի որ տա­րեց­տա­րի դրանց քա­նակն ա­վե­լի ու ա­վե­լի է քչա­նում։

www.nashasreda.ru