ԳՅՈՒ­ՂԸ ԱՆ­ՑՅԱ­ԼԻ ՈՒ ՆԵՐ­ԿԱ­ՅԻ ԽԱՉ­ՄԵ­ՐՈՒ­ԿՈՒՄ

 ՙՄեր գյուղն է~ն է, որ հպարտ, լեռ­նե­րի մեջ մի­գա­պատ…՚

Ա­կանջդ կան­չի, Մեծ Լո­ռե­ցի. այս տո­ղե­րը գրե­լուց քա­նի՛ տա­րի է ան­ցել ու քա­նի դար էլ անց­նի, մեկ է, մեր գյու­ղե­րը քո բա­նաս­տեղ­ծա­կան ման­րա­քան­դակ­ներն են հի­շեց­նում... Մեր գյու­ղե­րը` Ար­ցա­խյան մեր հրաշք, ան­վեր­ծա­նե­լի դրախ­տա­վայ­րե­րը... Ա­հա դրան­ցից մե­կը՝ Աս­կե­րա­նի շր­ջա­նի հի­նա­վուրց Դահ­րավ գյու­ղը… քայ­լերս մո­լոր­վում են մի պահ, մտո­րում­ներս, հետս կռիվս տա­լով, ետ են ընկ­նում... Ին­չո՞ւ են այս­քան խար­խուլ այս տնե­րը, դար­պաս­նե­րը վա­ղուց չեն ներկ­վել, փո­ղոց­նե­րում ե­րե­խա­նե­րի աղ­մուկ¬ա­ղա­ղակ չկա: Խոր­հր­դա­վոր լռու­թյու­նից սիրտս կուչ է գա­լիս, գու­ցե դեռ վա՞ղ է, գյու­ղը քնա՞ծ է. ինքս ինձ սփո­փե­լով, հույս տա­լով ու մեծ ճիգ գոր­ծադ­րե­լով փոր­ձում եմ բա­ցել ա­ռա­ջին պա­տա­հած դար­պա­սը, մեկ¬եր­կու վայր­կյան` և մինչ հա­յացքս այ­գու շուրջ­բո­լորն է ՙխու­զար­կում՚, շե­մին հայ­տն­վում է տան­տի­րու­հին՝ գե­ղե­ցիկ սանր­ված­քով, ժա­մա­նա­կա­կից հա­գու­կա­պով ու հար­ցա­կան դարձ­րած ուն­քե­րը կո­րաց­նե­լով՝ ժպ­տում է: Գյու­ղա­պե­տա­րանն ենք փնտ­րում, ա­սում եմ, իսկ նա մեզ իս­կույն հիաս­թա­փեց­նում է, բայց կր­կին ժպ­տա­լով՝ գյու­ղա­պե­տը քար­տու­ղա­րի հետ շրջ­կենտ­րոն խոր­հր­դակ­ցու­թյան է գնա­ցել ու հա­զիվ մինչև օր­վա վերջ վե­րա­դառ­նա։ Մեր նոր ծա­նո­թու­հին կա­մա­վոր ստանձ­նեց լրագ­րող­նե­րիս գյու­ղի հետ ծա­նո­թաց­նե­լու պար­տա­վո­րու­թյու­նը և մեզ նախ ու­ղեկ­ցեց իր նս­տա­վայ­րը, այն է` գյու­ղի մշա­կույ­թի տու­նը... Փլ­ման եզ­րին գտն­վող մի շի­նու­թյուն, ո­րին հա­վա­նա­բար ան­ցյալ դա­րի հի­սուն¬վաթ­սու­նա­կան­նե­րից այս կողմ շի­նա­րա­րի ձեռք չի դի­պել։ Մշա­կույ­թի տան տնօ­րեն Ի­րի­նա Խա­չատ­րյա­նին խնդ­րե­ցինք ծա­նո­թաց­նել գյու­ղաբ­նակ­նե­րի, նրանց նիս­տու­կա­ցի հետ, զրու­ցա­կիցս ա­սաց, որ այս ժա­մին գյու­ղում հա­մա­րյա մարդ չկա, գյու­ղա­մերձ հան­դուայ­գի­նե­րում կամ խոտ­հար­քե­րում են, ծե­գը¬ծե­գին են գնա­ցել, տար­վա ապ­րու՜­ստը հո­գա­լու ե­ռուն ժա­մա­նակ­ներն են, իսկ դահ­րավ­ցի­նե­րը շատ ՙռա­շիդ՚ են, նրանց հաս­նել չի լի­նի։
Գյու­ղում մե­ծա­հա­սակ­նե­րը շատ են, դպ­րո­ցի ա­շա­կերտ­նե­րը` քիչ, ե­րի­տա­սարդ­նե­րը չեն ու­զում գյու­ղում հիմ­նա­վոր­վել, մի մասն էլ քա­ղա­քում մշ­տա­կան աշ­խա­տանք ու­նի, գնում, գա­լիս են, ուղ­ղա­կի վատն այն է, որ ի­րենց ա­պա­գան չեն ու­զում կա­պել գյու­ղի հետ։ Ե­րեք որ­դի էլ ես ու­նեմ, ա­սում է Ի­րի­նան, ինչ­քան փոր­ձում եմ ետ պա­հել, մեկ է, ուշք­նե­րը քա­ղա­քի վրա է, գյու­ղում ապ­րուս­տի մի­ջոց­ներ հայ­թայ­թե­լը մեծ դժ­վա­րու­թյուն­նե­րի հետ է կապ­ված։ Դառ­նա­լով իր բնա­գա­վա­ռին` Ի­րի­նան խոս­տո­վա­նում է. պա­սիվ մշա­կու­թա­յին կյան­քով է ապ­րում գյու­ղը։ Փոր­ձում են որևէ կերպ աշ­խու­ժու­թյուն մտց­նել, դժ­վա­րու­թյամբ, բայց եր­բեմն հա­ջո­ղում են՝ դպ­րո­ցի ու­սու­ցիչ­նե­րի ու ա­շա­կերտ­նե­րի հետ հա­մա­տեղ ջան­քե­րով։ Ձգ­տում են գո­նե տոն օ­րե­րին մի հե­տաքր­քիր բան նա­խա­ձեռ­նել, ու քա­նի որ մշա­կույ­թի տու­նը վթա­րա­յին վի­ճա­կում է, հիմ­նա­կան մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը դպ­րո­ցում են անց­կաց­նում։ Երբ ու­ղեկ­ցու­հուս հետ քայ­լում էինք գյու­ղա­մի­ջով ու խո­սում առ­կա հոգ­սե­րից, նա ցա­վով նկա­տեց, որ ե­թե գյու­ղի վե­րաբ­նա­կեց­ման¬վե­րա­կան­գն­ման հա­մար ռազ­մա­վա­րա­կան լուրջ ծրա­գիր չմ­շակ­վի, ա­պա կա­րող են գյուղն ան­դառ­նա­լիո­րեն կորց­նել, ինչ­պես Ու­լու­բա­բը, ինչ­պես մի շարք այլ բնա­կա­վայ­րեր։ Սր­տի ցա­վով գյու­ղի ան­մար­դաբ­նակ տնե­րը մե­կիկ¬մե­կիկ հաշ­վե­լով, հա­սանք մշա­կույ­թի տուն։ Ա­վե­լի ճիշտ, մշա­կույ­թի տուն հի­շեց­նող մի շի­նու­թյուն, որ­տեղ ան­զեն աչ­քով տե­սա­նե­լի է, որ գործ ար­վում է` հե­րոս­նե­րի ան­կյուն, աշ­խա­տան­քա­յին պլան, հա­րուստ գրա­դա­րան, գրա­դա­րակ­նե­րով ծան­րա­բեռ ըն­թեր­ցաս­րահ, խա­ղա­տուն, սա­կայն փլ­ման եզ­րին գտն­վող շի­նու­թյուն, ո­րին տես­քի բե­րե­լը մի մար­դու գործ չէ և ոչ էլ մեկ օր­վա աշ­խա­տանք, նույ­նիսկ հիմ­նա­նո­րո­գու­մը չի փր­կի։ Իբրև ե­ղած ա­վե­րա­ծու­թյուն­նե­րը քիչ են, մի 2 շա­բաթ ա­ռաջ էլ կար­կու­տը հո­ղին է հա­վա­սա­րեց­րել բերքն ու բա­րի­քը։ Ինչ­պես ժո­ղո­վուրդն է ա­սում` կար­կու­տը ծե­ծած տեղն է ծե­ծում: Հա­մա­գյու­ղա­ցի­նե­րի հոգ­սերն ի­րե­նը դարձ­րած ու նրանց հոգ­սե­րի հետ կռիվ տա­լով տի­կին Ի­րի­նան պատ­մում է գյու­ղի ան­ցյա­լից ու ներ­կա­յից, ու չնա­յած այդ գյուղ հարս է ե­կել, սա­կայն ար­դեն 26 տա­րի ապ­րում է այդ­տեղ ու մեր­վել է տե­ղաբ­նակ­նե­րին, նրա մի մաս­նիկն է դար­ձել, նրա հայտ­նի ու նշա­նա­վոր մարդ­կանց մա­սին պա­տում­նե­րի ուն­կն­դիրն ու ակն­դի­րը… Ար­ցա­խի հնա­գույն բնա­կա­վայ­րե­րից է Դահ­րա­վը, ո­րը գտն­վում է Ստե­փա­նա­կեր­տից 18 կմ հե­ռա­վո­րու­թյան վրա։ Գյու­ղը բազ­մած է լեռ­նա­յին Շնա­քա­րի միջ­նա­գո­տում։ Գյու­ղի հարևա­նու­թյամբ խիտ ու գե­ղեց­կա­տես ան­տառ­ներն են, ո­րոնց հա­ջոր­դում են խն­ձո­րե­նու ու տան­ձե­նու տա­րա­ծուն այ­գի­նե­րը։

Դա­րե­րին դի­մա­կա­յած գյու­ղի ա­նունն այն­քան հին է, որ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում բա­ռը կորց­րել է իր ի­մաս­տը և գրե­թե չի վեր­ծան­վում։ Գյու­ղի հնու­թյան մա­սին են վկա­յում տա­րած­քի մի քա­նի գե­րեզ­ման­նե­րը, 4 մա­տուռ-ե­կե­ղե­ցի­նե­րը՝ մե­կը կան­գուն, ե­րե­քը՝ կի­սա­քանդ, խաչ­քար¬հու­շա­կո­թող­նե­րը, հան­դա­մա­սե­րի հնա­վանդ տե­ղա­նուն­նե­րը,ո­րոնք փո­խանց­վել են սերն­դե­սե­րունդ։ Ա­սում են` Վար­դան Մա­մի­կո­նյա­նի դին Բա­կո իշ­խա­նը բե­րել և թա­ղել է Քշմ­րոր ան­տա­ռում։ Կի­լի­կիա­յից ե­կած Խա­չատ­րյան­նե­րը գե­րեզ­մա­նի կող­քին կա­ռու­ցել են մի մա­տուռ, ո­րը գոր­ծում է ա­ռայ­սօր։ Գյու­ղում այ­սօր էլ ապ­րում են Կի­լի­կիանց կոչ­վող տոհ­մի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ։ Կան փաս­տեր, որ գյու­ղը տե­ղից տեղ է փոխ­վել։ Գյու­ղա­տե­ղի է ե­ղել նաև Եղ­ծին­հո­ղը, այն­տեղ էլ կա փլ­ված ե­կե­ղե­ցի։ Փռշ­նուն նա­հա­տակ սր­բա­տե­ղի դի­մաց կա­ռուց­վել է մի մա­տուռ¬խաչ­քար, ո­րի վրա գր­ված է, որ այն կա­ռու­ցել է Հա­սա­նը 1071թ.` ի պա­տիվ Օ­հա­նի և Թի­թեռ­նի­կի հի­շա­տա­կի։ Գյու­ղը 1900¬ա­կան թվա­կան­նե­րին ու­նե­ցել է մոտ 950, 1939 թվա­կա­նին` 1300 բնա­կիչ։ Գյու­ղա­ցի­նե­րը զբաղ­վում են հո­ղա­գոր­ծու­թյամբ, ա­նաս­նա­պա­հու­թյամբ, մեղ­վա­բու­ծու­թյամբ։ Գոր­ծում է գյու­ղա­պե­տա­րա­նը, բուժ­կե­տը, հիմ­նա­կան դպ­րո­ցը։
…Գյու­ղի միակ գոր­ծող թոն­րա­տա­նը գյու­ղա­պե­տի մայ­րը՝ 80-ն անց Գրե­տա մայ­րի­կը, թոն­րա­հաց է թխում, որ գյու­ղից գյու­ղի հոտ գա՝ թարմ հա­ցի բույ­րը գու­ցե մի օր կա­րոտ զա­վակ­նե­րին տուն բե­րի` ճա­շա­կե­լու Կե­նաց հա­ցը։ Ա­կա­մա­յից մեր ու­ղե­կի­ցը դար­ձաձ Ի­րի­նան մատ­նա­ցույց է ա­նում նշա­նա­վոր պատ­մա­վի­պա­սան Հայկ Խա­չատ­րյա­նի հայ­րա­կան տու­նը, որն այդ­պես էլ տուն¬թան­գա­րան չդար­ձավ, Րաֆ­ֆու աղ­բյու­րը, ո­րը նույն­պես հնա­մե­նի գյու­ղի ու մեծ գրո­ղի` գյուղ այ­ցի մա­սին է վկա­յում, բայց, ցա­վոք, այ­սօր աղ­բյուրն ան­ջուր է ու հույ­սով սպա­սում է ի­րեն երկ­րորդ կյանք շնոր­հո­ղին։ Ու­ղեկ­ցու­հիս ցույց է տա­լիս ժա­մա­նա­կին ա­նուն հա­նած մտա­վո­րա­կան­նե­րի ա­ռանձ­նատ­նե­րը, ո­րոնց ներ­սում դա­տարկ պա­տե­րի ար­ձա­գանք­նե­րից մար­դուն սար­սուռ է պա­տում։
Գյու­ղը Մեծ Հայ­րե­նա­կա­նի տա­րի­նե­րին 115 զոհ է ու­նե­ցել, Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մում նա­հա­տակ­վել են 24 դահ­րավ­ցի­ներ, ո՞վ է վառ պա­հե­լու նրանց հի­շա­տա­կը, ե­թե օր օ­րի գյու­ղի բնակ­չու­թյու­նը մաղ­վում է։ Գրան­ցա­մա­տյա­նով գյու­ղը 102 բնա­կիչ ու­նի, սա­կայն փաս­տա­ցի տե­ղում ապ­րող բնա­կիչ­նե­րը քիչ են, մի մասն էլ դեպ­քից դեպք գա­լիս¬գնում են։ Բո­լոր բնա­գա­վառ­նե­րում անմ­խի­թար վի­ճակ է, ջրա­տար­նե­րը` շար­քից դուրս ե­կած, այս ա­ռու­մով լավ լուր ու­ներ զրու­ցա­կիցս, պե­տա­կան ծրագ­րով ջրա­տար­նե­րը շու­տով փոխ­վե­լու են։ Դահ­րավ­ցի­ներն ապ­րում են այն հույ­սով, որ մի օր էլ ի­րենց փո­ղո­ցում է տոն լի­նե­լու և հնա­մե­նի բնա­կա­վայ­րը շն­չե­լու է լիա­թոք, շե­նա­նա­լու է:
Գյու­ղի նա­հա­պետ­նե­րը վկա­յում են, որ ներ­կա­յիս մշա­կույ­թի տան տե­ղը ե­կե­ղե­ցի է ե­ղել։ 60-ա­կան թվա­կան­նե­րին, այս­պես ա­սած կո­մու­նիստ­նե­րի օ­րոք ար­գել­ված էին ծի­սա­կար­գե­րը, ան­գամ մո­մա­վա­ռու­թյու­նը։ Ե­կե­ղե­ցու քա­րե­րը քան­դել են, լց­րել խո­րա­նը ու վրան բեմ են կա­ռու­ցել։ Գյու­ղի ի­մաս­տուն ծե­րերն ա­սում են, որ այդ սր­բապղ­ծու­թյու­նից հե­տո էլ սկ­սել է հա­մայն­քի կծի­կը հետ տալ, նրան­ցից շա­տե­րը գտ­նում են, որ մինչև գյու­ղի սր­բա­տե­ղին՝ ե­կե­ղե­ցին չվե­րա­կան­գն­վի, ի­րենք լավ օ­րի հույս չպի­տի փայ­փա­յեն։ Մի ձեռ­քը ծափ չի տա­լիս, բա­րի կամ­քի տեր դահ­րավ­ցի­նե­րը շատ են, նրանք պի­տի միա­վոր­վեն ու լու­ծում գտ­նեն բո­լոր մեծ ու փոքր խն­դիր­նե­րի հա­մար։