ԿԼՈՐ ՍԵՂԱՆ՝ ՙԱՐՑԱԽՈՒՄ ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱ ՓՈՔՐ ՀԷԿ-ԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ՚ ԹԵՄԱՅՈՎ
Լաուրա ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
Հոկտեմբերի 25-ին Արցախի Հանրապետության բնապահպանության և բնական ռեսուրսների նախարարության կազմակերպած կլոր սեղանը ՙԱրցախում շրջակա միջավայրի վրա փոքր ՀԷԿ-երի ազդեցությունը՚ թեմային էր վերաբերում։ Մասնակիցները գերատեսչության աշխատակիցներն էին, ԱրՊՀ դասախոսներ՝ համապատասխան մասնագիտությունների գծով, լրագրողներ։
ԱՀ տարածքում առկա են գործող 1 խոշոր և 26 փոքր ՀԷԿ-եր, ինչպես նաև կառուցվող այլ փոքր ՀԷԿ-եր՝ ընդհանուր 43 միավոր 220,583 ՄՎտ. հզորությամբ (146,150 ՄՎտ՝ գործող ՀԷԿ-եր): Հիմնականում բոլորը բարձր ճնշումային են, բացառությամբ Սարսանգի և Մատաղիսի ՀԷԿ-երի։ ԱՀ բնապահպանության և բնական ռեսուրսների նախարար Ֆելիքս Գաբրիելյանի խոսքով՝ բոլոր հիդրոէլեկտրակայաններն էլ լուրջ դեր են կատարում Արցախի էներգետիկայի բնագավառում՝ հանդիսանալով հայրենական արտադրության կարևոր ձեռնարկություններ։ Հաշվի առնելով արտաքին քաղաքականության սպառնալիքներն ու վտանգները՝ փոքր ՀԷԿ-երը նաև ռազմավարական նշանակություն ունեն մեր երկրի համար։
Սակայն ոչ արդյունավետ, ավանդական ջրօգտագործումից ժառանգած և ընթացիկ գործունեության արդյունքում հյուծված ջրային ռեսուրսները վերականգնելու հարցը դարձել է հրատապ։ Ջրային ռեսուրսների նվազման տենդենցն առկա է, ինչն ինքնին մտահոգիչ է։
ԱՀ բնապահպանության և բնական ռեսուրսների նախարարի տեղակալ Ալեքսանդր Գասպարյանի տեղեկացմամբ՝ հոսակորուստների կրճատման ցանկալի արդյունքի հասնելու նպատակով նախարարությունը փոքր հիդրոէլեկտրակայանների ջրաչափական մշտադիտարկման կենտրոնացված համակարգի ներդրման միջոցառումների ծրագիր է նախատեսել, ինչի համար էլ պայմանագիր է կնքվել ՙԼոկատոր՚ ՓԲԸ-ի հետ։
Իրավիճակը վերահսկողության տակ պահելու համար այս տարվա փետրվարից համակարգում ջրաչափեր ու մակարդակաչափեր տեղադրելու գործընթաց է սկսվել։ Ըստ Ա. Գասպարյանի՝ համակարգն առցանց հնարավորություն է տալիս դիտարկել ջրի քանակն ու մակարդակը և համապատասխան կարգավորումներ անել։ Նախարարության բնապահպանական և ընդերքի պետական տեսչության կողմից կատարված ուսումնասիրությունների և ստուգումների արդյունքում պարզվել է, որ 26 ՀԷԿ-երից ջրաչափական սարքեր պետք է տեղադրվեն 21-ի վրա։ Այսօրվա դրությամբ ջրաչափեր են տեղադրված 17-ի վրա, իսկ 2-ը դրա համար արդեն պայմանագիր են կնքել։ Գործող 26 ՀԷԿ-երից ջրաչափեր և մակարդակաչափեր հնարավոր չէ տեղադրել ՙԱրցախՀԷԿ՚ ԲԲԸ Սարսանգ ՀԷԿ-ում և Մատաղիս-1 ՓՀԷԿ-ում, քանի որ տեղակայված են պատվարին կից, իսկ Մատաղիս-2 ՓՀԷԿ-ը տեղակայված է ջրանցքի վրա։ Թրղե-1, Թրղե-2 և Թրղե-3 ՓՀԷԿ-երի համար տեղադրված է մեկ ջրաչափ, քանզի հանդիսանում են կասկադային հիդրոէլեկտրակայաններ և տեղակայված են մեկը մյուսի հետևից։ ՙԼև Էներջի՚ ՍՊԸ Աղավնո ՓՀԷԿ-ի վրա ջրաչափ չի տեղադրվել՝ ապակյա մանրաթելային խողովակների վրա ջրաչափի տեղադրման անհնարինության պատճառով։ ՙԾովինար-Նարեկ՚ ՍՊԸ Ակունք ՓՀԷԿ-ի փոքր հզորության (0,055 Մվտ) պատճառով ջրաչափեր ու մակարդակաչափեր չեն տեղադրվել։
Աշխարհագրական գիտությունների թեկնածու Վիլեն Սաֆարյանին մտահոգում է այն հանգամանքը, որ հանրապետությունում անուշադրության է մատնված ջրաօդերևութաբանական մոնիթորինգը։ Վ. Սաֆարյանի համոզմամբ՝ ջրաչափական դիտակետերի և օդերևութաբանական կայանների բավարար ցանցի բացակայության պայմաններում առկա տվյալները հնարավոր չէ օգտագործել գետավազանների ջրային հաշվեկշիռների և այլնի հաշվարկի համար, հատկապես կլիմայի գլոբալ տաքացման արդի ժամանակաշրջանում։ Մյուս կողմից՝ ինտենսիվ տեխնոգենեզի ազդեցության մեծացումն առաջ է բերում մակերևույթային ջրերի փոփոխության գնահատման և մոնիթորինգի անհրաժեշտության։ Ընդհանուր ջրաբանական բնութագրիչների տվյալների բացակայության պատճառով հանրապետությունում ոռոգման համակարգերի և փոքր ՋրԷԿ-երի նախագծման և կառուցման գործընթացում թույլ են տրվում մի շարք շեղումներ, որոնք բացասաբար են անդրադառնում դրանց հետագա շահագործման վրա։ Երբեմն ոչ ճիշտ հաշվարկների պատճառով օգտագործվում է ամբողջ հունային հոսքը՝ առանց էկոլոգիական թողքի, ինչը մոտ ապագայում պարտադիր կհանգեցնի լուրջ էկոլոգիական խնդիրների։ Վ. Սաֆարյանն առաջարկում է ջրաչափական դիտակետերի և օդերևութաբանական կայանների ցանց ստեղծել փուլ առ փուլ. առաջին փուլում՝ տնտեսապես ակտիվ յուրացվող տարածքներում՝ այն է՝ Թարթառի, Կարկառի և Հակարու ավազաններում, իսկ երկրորդ փուլում ընդգրկել հանրապետության ողջ տարածքը։
ՙՓոքր ՀԷԿ-երի ազդեցությունը՝ շրջակա միջավայրի վրա՚ թեմայով ուսումնասիրություններ է կատարել բնապահպանության նախարարությունը։ Նախարարության բնական ռեսուրսների կառավարման և բնապահպանության քաղաքականության բաժնի պետ Էլադա Արամյանի խոսքով՝ ՀԷԿ-երի նախագծերը կազմելիս չի ուսումնասիրվում տարածքի կենսաբազմազանությունը։ Նախագծում ՓՀԷԿ-ի տարածքի բուսական և կենդանական աշխարհը նկարագրելու համար օգտվում են միայն 1980-ականներին կատարված կենդանական և բուսական աշխարհի վերաբերյալ ուսումնասիրություններից, որի արդյունքում էլ տուժում է տեղի կենսաբազմազանությունը։ ՓՀԷԿ-ի կառուցման շինարարական աշխատանքների ժամանակ կարող են վտանգվել ցամաքային կենդանիների բնադրման և ձվադրման վայրերը, խախտվել կենդանիների միգրացիոն և ջուր խմելու ուղիները։ Ծանր մեխանիզմների աշխատանքների ընթացքում առաջացած աղմուկն ի հյատ է բերում վախի գործոն, ինչը կենդանիներին ստիպում է փոխել իրենց բնակության վայրը։ Բացի այդ, փոքր հիդրոէլեկտրակայանները հաճախ կառուցվում են անտառային տարածքներում, և ՓՀԷԿ-ի խողովակաշարն անցկացնելու ընթացքում անխուսափելի են դառնում ծառահատումները։ Է. Արամյանի խոսքով՝ անհրաժեշտ է դարձել Արցախի գետավազանների տարածքների կենսաբազմազանության և գետերի ձկնային պաշարների մոնիթորինգային ուսումնասիրությունների կազմակերպումը՝ ՓՀԷԿ-երի գործունեության հնարավոր ազդեցությունները ճշգրտելու և ժամանակին համապատասխան միջոցառումների ծրագիր մշակելու և իրականացնելու համար։
Գետերի էկոլոգիական հոսքի և ՓՀԷԿ-երի կողմից ջրային ռեսուրսների օգտագործման ոլորտի վերահսկողությունը նախարարության բնապահպանական և ընդերքի պետական տեսչությունն է իրականացնում։ Տեսչության պետ Սևակ Ստեփանյանի իրազեկմամբ՝ ծրագրով նախատեսված բնապահպանական տեսչական վերահսկողական աշխատանքների մեջ մեծ տոկոս է զբաղեցնում ՀԷԿ-երի ստուգումը՝ բնապահպանական թողքը, ջրօգտագործման թույլտվության առկայությունը, ձկնանցարանի համապատասխանությունը նախագծին, տարածքի բարեկարգ լինելը, խողովակաշարի գծով ռեկուլտիվացիան, ջրաչափերի և մակարդակաչափերի առկայությունը։ Այն ՀԷԿ-երի տնօրեններին, որոնք չէին տեղադրել նշված սարքերը, պարտավորեցվել էր սեղմ ժամկետներում ապահովել դրանց առկայությունը։
Վերջին շաբաթվա ընթացքում ՀԷԿ-երում հերթական ուսումնասիրություններն են արվել։ Գրանցված խախտումների վերաբերյալ գրություններն ուղարկվել են տնտեսվարող սուբյեկտներին։
Միջոցառման ժամանակ տեղի ունեցած քննարկումներից պարզ դարձավ, որ ջրօգտագործման վճար փոքր ՀԷԿ-եր շահագործողները չեն վճարում։ Պարզվեց, նաև, որ էկոհամակարգերը մեծապես տուժում են փոքր ՀԷԿ-երի գործունեությունից։ Ի՞նչ միջոցառումներ կձեռնարկվեն դրանց վերականգնման ուղղությամբ՝ առայժմ հայտնի չէ։
ՙՀԷԿ-երը կառուցված են, և մենք կանգնած ենք փաստի առաջ,- ասաց նախարար Ֆելիքս Գաբրիելյանը։ -Ուրեմն պետք է մեր հնարավորության սահմաններում ամեն ինչ կարգավորենք, որպեսզի հետագայում այլ խնդիրներ չառաջանան։ Ջրաչափերի և մակարդակաչափերի տեղադրման հարցը վերաբերում է հենց էկոլոգիական թողքին, ինչը փորձում ենք վերահսկել՚։
Հուսով ենք՝ նախարարության կողմից նախատեսվող օրենսդրական և ենթաօրենսդրական ակտերի փոփոխությունն առավել վերահսկելի կդարձնի փոքր ՀԷԿ-երի գործունեությունը։