ՙՍՐՏԻՍ ԱՄԲՈՂՋ ԿԱՐՈՂՈՒԹՅԱՄԲ ՔԵԶ ՍԻՐԵՑԻ, Ի՜Մ ՂԱՐԱԲԱՂ՚
Նվարդ ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ
Վոլոդյա Բաբայան։ 40 տարի է անցել այն օրից, որ եկավ Արցախ ու մնաց։ 40 տարի… Մի ամբողջ գիտակցական կյանք, ու այսօր էլ ապրում է Արցախում։ Չի աշխատում. թոշակառու է։ Ապրում է հուշերով։ Տարիներ առաջ, որ եկել էր, հողամաս էին հատկացրել, կամաց¬կամաց տուն է կառուցել, այգի գցել։ Զբաղվում է։ 83 տարեկան է, բայց դեռ առույգ է։ Սիրում է բարձրանալ Շուշի, մտնել Ղազանչեցոց եկեղեցի, աղոթք հղել առ Աստված։ Շարունակում է բանաստեղծություններ գրել։ Անգիր հիշում է գրածները։ Ծանոթ¬անծանոթ միջավայրերում արտասանում է, երբեմն էլ` գրում¬նվիրում։ Առաջվա պես սիրում է շփվել, հաղորդակցվել մարդկանց հետ, պատմել անցած ճանապարհների մասին, հատկապես Ղազանչեցոց եկեղեցու վերանորոգման, որ իր կյանքի մի ամբողջական¬իմաստալից մասը դարձավ։
Ծնվել է 1937թ. Արարատի շրջանի մի փոքրիկ գյուղում։ Այսօր այն չկա։ Կոչվում էր Գիլանլար: Մարդիկ սրամիտ էին, հումորով, ծիծաղկոտ, այստեղից էլ` գյուղի անունը։
Չորս կողմը սարեր էին, իսկ Մասիսը գյուղից պարզ երևում էր։ Գյուղից բավականին հեռու անդնդախոր ձոր էր, ձորափից երևում էր Թաթուլի բերդը, երեխաներով գնում¬նայում էին. ամեն մի քարը 3 մետր երկարության ու 2 մետր լայնության էր: Հսկայական քարեր, շշմելու բան էր, թե ոնց են դրանք հասցրել բարձունք։ Բերդը շատ հին է, անհիշելի ժամանակներից։ Հովհաննես Թումանյանը պոեմ ունի գրած՝ ՙԹմկաբերդի առումը՚, հենց այդ նույն Թաթուլի բերդի առասպելն է օգտագործված։
Գյուղի շրջակայքում պատմական հուշարձաններ էին, 13-րդ դարի կառույց Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին… Քարերը՝ թափված, քարերը` սրբատաշ… Երեխա էր, 13-14 տարեկան, մտածում էր, որ երբ մեծանա, այնպիսի մասնագիտություն կսովորի, որ նման կառույցները սարքի, նորոգի, որ եկեղեցիներն ավեր չմնան։
Վոլոդյայի նախնիները գաղթել են Ղարսից ու Մուշից 1828 թվականին։ Գաղթից մազապուրծ եկել են, ընտրել այդ հրաշք տեղանքը։ Ձմռանը բուքը ձյունը քշում, որոշ տներ ծածկում էր։ Չծածկված տների բնակիչները լուսանալուն պես գնում բացում էին ձյունածածկ տները։
16 տարեկան էր, երբ ընտանիքը տեղափոխվեց Երևան, ապրում էին Լենինգրադյան փողոցում։ Միջնակարգն ավարտելուց հետո ընդունվեց և գերազանց գնահատականներով ավարտեց Երևանի ինդուստրիալ¬մանկավարժական տեխնիկումի շինարարական բաժինը։ Քարագործությունը տոհմի համար ժառանգական արհեստ էր։ Մեծ եղբայրը նույնպես քարագործ վարպետ էր։ Վոլոդյան 18 տարեկանից աշխատել է, Հրազդանի կամրջի շինարարությունից սկսած` Երևանի բոլոր խոշոր շինարարական կառույցների մասնակից է։ Չորս տարի մասնակցել է Գառնիի տաճարի վերականգնմանը։ Աշխատում էին 37 քարագործ վարպետներ։ Այստեղ էր, որ արեց իր առաջին նորարարությունը. հեշտացրել է հսկայական քարերի մշակումը։ Այսօրվա պես հիշում է, թե ինչպես գլխավոր ճարտարապետ Ալեքսեյ Սահինյանը (արձակագիր Անահիտ Սահինյանի եղբայրը) կանչեց ու գոհունակություն հայտնեց, որ մեքենայացրել է տաժանակիր աշխատանքը։ Ուրիշ նորարարություններ ևս արեց։
Աշխատանքային ՙմկրտությունը՚ Վոլոդյան ստացել է Ռաֆայել Իսրայելյանի, Ալեքսանդր Սահակյանի, Գևորգ Մուշեղյանի, Ջիմ Թորոսյանի, Մկրտիչ Մինասյանի և այլ նշանավոր ճարտարապետների գլխավորած կառույցներում։ Գործնական աշխատանքը գիտուն մարդկանց հետ շատ բան տվեց քարագործ վարպետին։ ՙՄայր Հայաստան՚ կոթողի վրա էին աշխատում, երբ ճարտարապետ Մուշեղյանը, տեսնելով նրա աշխատանքը, վարպետ կոչեց։ Իսկ թե ինչպես է հայտնվել Ղարաբաղում, Վոլոդյան պատմեց հետևյալը։
1981 թվականն էր։ Կանչեցին Երևանի քաղաքապետ Մուրադ Մուրադյանի մոտ։ Քաղաքապետը նրան շինհարթակներից էր ճանաչում։ Ասաց՝ Ղարաբաղում հուշարձաններ կան, պիտի վերականգնվեն, քեզ ենք հարմար գտնում` ուղարկենք։ Վոլոդյան միայն Ղարաբաղի անունն էր լսած, ուրիշ ոչինչ։ Ինքնաթիռում լսեց և մտապահեց ղարաբաղյան բարբառով առաջին նախադասությունը՝ հալա յեշի…Օդանավակայանում նրան դիմավորեց Լեռնային Ղարաբաղի գիտավերականգնողական հատուկ արտադրական վարչության պետ Ռոմա Երիցյանը, ով նրան տարավ Գանձասար։ Երբ ոտք դրեց տարածքում, ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչու իրեն թվաց, թե գտնվում է Արևմտյան Հայաստանում, որի մասին ծնողները շատ էին պատմել։ Հետագա մի քանի այց ևս, ՙԳանձասարն ինձ համար հայ ժողովրդի ստեղծագործ ոգու ճիչն է՚,- ասաց։
Հաջորդ օրը նրան ընդունեց կուսակցության ԼՂ մարզկոմի առաջին քարտուղար Բ. Կևորկովը, որից ստացած տպավորությունն այնքան էլ բացասական չէր։ Որոշված էր նախ վերակառուցել Շուշիի Ղազանչեցոցը։
Առաջին այցը` հինավուրց քաղաք։ Առաջին տպավորությունը. երկու երիտասարդ հայ կանայք ջուր էին տանում։ Նրանց հարցասիրությանը Վոլոդյային ուղեկցող տղաները բացատրեցին, որ վարպետը եկել է եկեղեցին վերակառուցելու։ Հիշողության մեջ մնաց նրանց ուրախությունը։
ՙԹույլ անձրև էր գալիս։ Եկեղեցու պատերից կաթիլները հոսում էին, ինձ թվաց` լացի, արցունքի պես են։ Ես ինձ մեղավոր զգացի, որ եկեղեցին այդ վիճակում է, ու երդվեցի` ինչ գնով ուզում է լինի, այդ հրաշքը վերանորոգել-վերականգնել՚,- հիշում է վարպետը։
Վոլոդյան նախևառաջ լուսանկարներ է արել տվել (թղթապանակից մեկը հանեց և տրամադրեց տպագրության համար)։ Բազմաթիվ անքուն գիշերներ է լուսացրել եկեղեցու ճշգրտումների, չափերի վրա։ Դժվարություններ շատ կային` և՜ սպառնալիքներ, և՜ արհեստական խոչընդոտներ, բայց ինքը մնաց անդրդվելի։ Ինքը եկել էր համոզմունքով և խորին պատասխանատվությամբ։ 
Երևանից Վոլոդյայի հետ երեք քարագործ վարպետներ էին եկել, չդիմացան, մի շաբթից գնացին։ Վարպետն ստիպված էր դիմել տեղական շինարարներին։ Հավաքեց քարագործ վարպետների մի խումբ։ Նրանց հետ մեծ աշխատանք տարավ և՜ սովորեցնելու, և՜ աշխատեցնելու առումով։ Բրիգադը ստեղծված էր։ Բայց խնդիրը դրանով չվերջացավ։ Համապատասխան գործիքների պակաս էր զգացվում. օրինակ` վերամբարձ կռունկը կար, մետաղաճոպանը չկար, մի բան գտնում էին, ինչ-որ մի բան էլ կոտրվում էր։ Սա տառապանքի սկիզբն էր միայն, որ ունեցավ իր երկար շարունակությունը…
…Խաչ¬պատուհանները լրիվությամբ քանդված էին։ Ինքը հասկանում էր, որ չպիտի խեղաթյուրի նախկին տեսք¬ձևը։ Շատ երկար մտածեց, գտավ ելքը. վերամբարձ կռունկով ավտոգեն զոդող սարքը բարձրացրեց, պատուհանների երկաթե ամրանները, որ ծռված¬կախված էին, տաքացնելով վերականգնեց խաչ¬պատուհանների ձևը։ Երբեմն գալիս էին մարդիկ, մասնագետ կամ ոչ մասնագետ, խորհուրդներ էին տալիս, բայց ինքը գիտեր` ինչ է անում, ինքն անցավ իր ճանապարհը։ Տարիներ անց Երևանից ճարտարապետներ եկան Արթուր Թարխանյանի գլխավորությամբ (գլխավորել է Զվարթնոց օդանավակայանի կառույցը)։ Մի քանի ժամ տևած դիտումների, ուսումնասիրությունների, տնտղումների արդյունքում Վոլոդյայի արածը հավանության արժանացավ։ Ապա վարպետը մանրամասն պատմեց գմբեթի պատմությունը. այն ամբողջությամբ ավերված է եղել։ Ինքը վերամբարձ կռունկով տարայով ջուր է բարձրացրել, մաքրել հողը, բուսականությունը, փոշին։ Հետո հին քարերը երկու շարքով քանդել է, քանի որ եղածի վրա հնարավոր չէր պատ շարել։ 2 սմ հաստությամբ, 8 սմ լայնքով երկաթե ամուր կոնստրուկցիաներով, ամրաններով փաթաթել-սարքել է հիմքը, որի վրա բարձրացրել է գմբեթը։ Իսկ ինչ է իմացել, թե ինչպիսին, ինչ չափսերով է եղել գմբեթը։ Վոլոդյան հավաքել է մարդկանց մոտ պահպանված հին լուսանկարները, կարկինով լուսանկարի վրա վերցրել է թմբուկի չափերը, համեմատել քարաշարքի բարձրության հետ, ստացել գմբեթի չափերը։ Խաչը դեռ չդրած` սկսվեց 1988¬ի Արցախյան շարժումը։ Թուրքերը, հզոր մեխանիզմներ օգտագործելով, քանդեցին գմբեթը։
Վոլոդյայի համար Շուշիի ազատագրումը կյանքի ամենաերջանիկ օրն էր։ Հրադադարից հետո քարագործ¬վարպետը շարունակեց իր աշխատանքը գիտավերականգնողական արտադրական վարչությունում։
Այսօր ապրում է հուշերով, բարձր պատասխանատվությամբ արած¬թողածով։ Մխիթարվում է բանաստեղծություններ հորինելով.
Սրտիս ամբողջ կարողությամբ Քեզ սիրեցի, ի՜մ Ղարաբաղ… Երնեկ նրան, ով իր անձից շատ կսիրի, Արյունաներկ ու սուրբ հողը մեր պապերի, Ես երջանիկ եմ, քեզանով հպարտ, Փառքդ գալիս է դարերի խորքից, Ինչպե՞ս ես փրկվել բիրտ գազաններից։
Վոլոդյան հուշերի թղթապանակից հանեց Ղազանչեցոց եկեղեցու լուսանկարը՝ հետևյալ մակագրությամբ. Ղազանչեցոց մեր սուրբ օջախ փառահեղ, Երջանիկ եմ՝ այժմ շեն ես ու շքեղ, Թող փառք լինի մեր Տիրոջը ամեն օր, Որ դու մնաս միշտ հաղթական և հզոր…