ՀԶՈՐ ԳԵՐԴԱՍՏԱՆԻ ՄԻ ՇԱՌԱՎԻՂԸ

Ար­ցախ­ցի­նե­րից շա­տե­րին, հատ­կա­պես ա­վագ սերն­դի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին, քա­ջա­ծա­նոթ է Ար­սեն Մու­քա­նյան ա­նուն-ազ­գա­նու­նը։ Մարդ, ով ե­րեք տաս­նյա­կից ա­վե­լի տա­րի­ներ (1946-1976թթ.) ղե­կա­վա­րել է Մար­տու­նու շր­ջա­նի Սո­սի՝ Շա­հու­մյա­նի ան­վան կոլ­տն­տե­սու­թյու­նը և ում ա­րածն ու թո­ղա­ծը սե­րունդ­նե­րի հա­մար անգ­նա­հա­տե­լի է։ Նրա նա­խա­գա­հու­թյան տա­րի­նե­րին Սոս գյու­ղի կոլ­տն­տե­սու­թյու­նը դար­ձել է մար­զի ա­ռա­ջա­վոր տն­տե­սու­թյուն­նե­րից մե­կը։

Ար­սեն Մու­քա­նյա­նը նաև մեկն էր այն ար­ցախ­ցի­նե­րից, ում հա­մար Ար­ցա­խյան ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան Շար­ժումն սկս­վել է ոչ թե 1988-ին, այլ ա­վե­լի վաղ. 1965թ. մար­զի մտա­վո­րա­կա­նու­թյան կող­մից գր­ված ՙՏաս­նե­րե­քի՚ հայտ­նի նա­մա­կը ստո­րագ­րող­նե­րից մեկն էլ նա է ե­ղել։ Նա­մակն ա­ռանձ­նա­հա­տուկ էր իր նշա­նա­կու­թյամբ, հա­մար­ձակ գնա­հա­տա­կան­նե­րով, քան­զի այն տա­րի­նե­րին նման նա­մակ գրե­լը հա­վա­սա­րա­զոր էր սե­փա­կան դա­տավճ­ռի ստո­րագր­մա­նը կամ առն­վազն աշ­խա­տան­քից զրկ­վե­լուն։ Չնա­յած խոսքս 13-ից միայն մե­կի մա­սին է, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, պարտքս եմ հա­մա­րում հի­շեց­նել նրանց բո­լո­րի ա­նուն­նե­րը. Բագ­րատ Ու­լու­բա­բյան, Սեր­գեյ Շա­քա­րյան, Լազր Գաս­պա­րյան, Գրի­գոր Ստե­փա­նյան, Ա­րամ Բա­բա­յան, Ար­սեն Մու­քա­նյան, Գուր­գեն Գաբ­րիե­լյան, Բոգ­դան Ջա­նյան, Մի­քա­յել Կոր­գա­նյան, Ար­կա­դի Մա­նու­չա­րյան, Ալ­բերտ Սեյ­րա­նյան, Մաք­սիմ Հով­հան­նի­սյան, Սեր­գեյ Գրի­գո­րյան։ Նա­մա­կի պատ­ճա­ռով ժո­ղովր­դան­վեր այս գոր­ծիչ­նե­րից ո­մանց ար­տաք­սե­ցին Ղա­րա­բա­ղից, և նրանք դար­ձան ա­ռա­ջին պաշ­տո­նա­կան վտա­րան­դի­նե­րը։ Շնոր­հիվ նրանց՝ Ար­ցա­խի ժո­ղո­վուր­դը շո­շա­փե­լիո­րեն զգաց ազ­գա­յին ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյան ու­ժը, որն էլ հե­տա­գա­յում բե­րեց-հասց­րեց 88-ի փետր­վա­րին սկս­ված հա­մազ­գա­յին Շարժ­մա­նը։
Հեշտ ու հան­գիստ չի ե­ղել Ար­սեն Մու­քա­նյա­նի ան­ցած ճա­նա­պար­հը։ Նա Մեծ հայ­րե­նա­կա­նի մաս­նա­կից էր, 1941-1945թթ. ծա­ռա­յել է Թա­մա­նյան 89-րդ Հայ­կա­կան հրաձ­գա­յին դի­վի­զիա­յում, (հրա­մա­նա­տա­րը լե­գեն­դար Նվեր Սա­ֆա­րյանն էր)։ Մար­տե­րից մե­կի ժա­մա­նակ ծանր վի­րա­վոր­վել է։ Կռ­վի դաշ­տից նրան հա­նել է մար­տա­կան ըն­կե­րը՝ Հա­մա­յակ Գրի­գո­րյա­նը (Աս­կե­րա­նի շր­ջա­նի Սար­դա­րա­շեն գյու­ղից), ով մոտ 3 կմ Ար­սե­նին շա­լա­կած է տա­րել։
Հայ­րե­նա­կան պա­տե­րազմն ա­վարտ­վե­լուց հե­տո մեր եր­կի­րը ծանր ժա­մա­նակ­ներ է ապ­րել։ 1946 թվա­կա­նին, երբ եր­կար ժա­մա­նակ հոս­պի­տա­լում բուժ­վե­լուց հե­տո Ար­սեն Մու­քա­նյա­նը վե­րա­դառ­նում է հայ­րե­նի գյուղ, նրան նշա­նա­կում են կոլ­տն­տե­սու­թյան նա­խա­գահ։ Նախ­կին մար­տիկն անմ­նա­ցորդ նվի­րու­մով լծ­վում է հա­րա­զատ բնա­կա­վայ­րի զար­գաց­ման գոր­ծին՝ քաջ գի­տակ­ցե­լով, որ տն­տե­սու­թյան զար­գաց­ման հիմ­նա­քա­րը, երկ­րի հարս­տաց­ման շտե­մա­րա­նը՝ գյուղն է։ Հա­մեստ ու ար­ժա­նա­պա­տիվ պահ­ված­քով աշ­խա­տել է ան­խոնջ ու լուռ՝ իր նե­րաշ­խար­հում զգա­լով ազ­գա­յին ու հա­մա­մարդ­կա­յին ար­ժեք­նե­րը պահ­պա­նե­լու և գնա­հա­տե­լու կարևո­րու­թյու­նը։ Նրա օ­րոք գյու­ղը զար­գա­ցել ու բար­գա­վա­ճել է։ Մար­դիկ սկ­սել են ապ­րել բա­րե­կե­ցիկ կյան­քով, կա­րո­ղա­ցել են ի­րենց ե­կա­մուտ­նե­րից խնա­յո­ղու­թյուն­ներ ա­նել և ա­վանդ­ներ ու­նե­նալ խնայդ­րա­մարկ­ղե­րում։ Ժո­ղովր­դի բա­րե­կե­ցու­թյու­նը նրա հա­մար միշտ էլ ա­ռաջ­նա­հերթ խն­դիր­նե­րից է ե­ղել։ Ինքն ան­ձամբ ապ­րել է հա­մեստ, շքե­ղու­թյուն, ճո­խու­թյուն եր­բեք ի­րեն թույլ չի տվել։
Ար­սեն Մու­քա­նյա­նը հե­ռու մնաց մեր օ­րե­րի հա­մար ա­մե­նա­տա­րած­ված հի­վան­դու­թյուն­նե­րից մե­կից՝ փա­ռա­սի­րու­թյու­նից։ Կնոջ՝ Բո­ժո­ժի հետ միա­սին չորս որ­դի են դաս­տիա­րա­կել, բո­լորն էլ բարձ­րա­գույն կր­թու­թյուն են ստա­ցել և ի­րենց ու­րույն տեղն ու­նե­ցել հա­սա­րա­կու­թյան մեջ։

Ու­նի 9 թոռ և 11 ծոռ։ Թե՜ Մեծ հայ­րե­նա­կա­նի և թե՜ աշ­խա­տան­քա­յին գոր­ծու­նեու­թյան տա­րի­նե­րին նա ար­ժա­նա­ցել է բազ­մա­թիվ մե­դալ­նե­րի ու շքան­շան­նե­րի, պարգևնե­րի և գո­վա­սա­նագ­րե­րի։ Վեր­ջին շքան­շա­նը՝ ՙՄես­րոպ Մաշ­տոց՚, ստա­ցել է ԱՀ Նա­խա­գա­հի հրա­մա­նագ­րով՝ հետ­մա­հու՝ 2001 թվա­կա­նին՝ եր­կա­րա­մյա և բա­րե­խիղճ աշ­խա­տան­քա­յին գոր­ծու­նեու­թյան, գյու­ղի զար­գաց­ման գոր­ծում ու­նե­ցած անգ­նա­հա­տե­լի ա­վան­դի հա­մար։
Հայ­րա­կան տան ծու­խը վեր հա­նողն այժմ Լևոն Մու­քա­նյանն է, ով շա­րու­նա­կում է գեր­դաս­տա­նի բա­րի ա­վան­դույթ­նե­րը։ Մի քա­նի տա­րի աշ­խա­տել է որ­պես կուս­կո­մի­տեի քար­տու­ղար, այ­նու­հետև ե­ղել է գյու­ղի հա­մայն­քի ղե­կա­վա­րը... Հոր մա­սին պատ­մե­լիս Լևո­նը չի կա­րո­ղա­նում զս­պել հուզ­մուն­քը, ա­սում է՝ հպարտ է, որ հայրն իր հո­ղի նվի­րյալն է ե­ղել։ ՙՀայրս շատ էր սի­րում հո­ղը։ Ա­սում էր՝ հո­ղա­գոր­ծու­թյամբ զբաղ­վո­ղը սո­ված չի մնում, հո­ղը միշտ վար­ձա­հա­տույց է լի­նում տի­րո­ջը։ Իր ապ­րած կյան­քում նա մե­ծա­գույն վա­յել­քը հա­մա­րել է մարդ­կանց օգ­տա­կար լի­նե­լը, և միշտ բա­վա­րար­վել է քչով։ Մեզ էլ է այդ­պես դաս­տիա­րա­կել՚,- ա­սում է Լևո­նը։
Կես­րայ­րի մա­սին ան­թա­քույց ակ­նա­ծան­քով է խո­սում Լևո­նի կի­նը՝ Ար­մի­դան, ով 45 տա­րի աշ­խա­տել է Սո­սի միջ­նա­կարգ դպ­րո­ցում՝ որ­պես հա­յոց լեզ­վի և գրա­կա­նու­թյան ու­սուց­չու­հի, ընդ ո­րում՝ 25 տա­րի նաև փոխտ­նօ­րե­նի պաշ­տոնն է զբա­ղեց­րել։
ՙԿես­րայրս ա­ռա­ջինն էր տնից դուրս գա­լիս և գոր­ծի գնում։ Ա­սում էր՝ ղե­կա­վա­րը պետք է օ­րի­նակ հան­դի­սա­նա աշ­խա­տող­նե­րի հա­մար։ Եվ, ի­րոք, գյու­ղա­ցի­նե­րը տես­նե­լով նրան՝ ձգ­տում էին շուտ դուրս գան տնից։ Հո­գով միշտ ջա­հել է ե­ղել, սի­րում էր ե­րի­տա­սարդ­նե­րին, ու ե­թե որևէ բան էր նրանց պետք լի­նում՝ միշտ ա­ջակ­ցում էր։ Սի­րում էր գյու­ղում աշ­խու­ժու­թյուն, ե­ռու­զեռ տես­նել՚։
Ցա­վոք, ար­ցա­խյան 44-օ­րյա պա­տե­րազ­մը չի շր­ջան­ցել նաև Լևոն և Ար­մի­դա Մու­քա­նյան­նե­րի ըն­տա­նի­քը. Մար­տու­նու պաշտ­պա­նու­թյան հա­մար մղ­ված մար­տե­րում զոհ­վել է նրանց աղջ­կա՝ Ան­նա­յի ա­մու­սի­նը։ Կկա­րո­ղա­նա՞ն, ար­դյոք, սա­տար կանգ­նել աղջ­կա ըն­տա­նի­քին, դժ­վար է ա­սել։ Ի­րենք հի­մա թո­շա­կա­ռու­ներ են, իսկ կեն­սա­թո­շակ կոչ­վածն էլ մեծ գու­մար չէ։ Խա­ղո­ղայ­գի­ներ ու­նեին, բայց դրանք մնա­ցել են ադր­բե­ջան­ցի­նե­րի վե­րահս­կո­ղու­թյան տակ։ Ա­վե­լին՝ այ­գու տն­կի­նե­րի հա­մար վերց­ված փո­խա­ռու­թյու­նը դեռ չի մար­վել... Մտա­հո­գող խն­դիր­նե­րը շատ են, բայց ա­մե­նից մտա­հո­գի­չը Ար­ցա­խի ճա­կա­տա­գիրն է։ Մու­քա­նյան­նե­րի՝ Սո­սում ար­մատ­ներ ձգած շա­ռա­վիղն ու­զում է, որ իր գյու­ղը կր­կին շե­նա­նա՝ նո­րա­կերտ ու ինք­նօ­րի­նակ կա­ռույց­նե­րով, և ար­ցախ­ցին վե­րագտ­նի այն հպար­տու­թյու­նը, որ վա­յել է աստ­վա­ծա­պարգև երկ­րի տե­րե­րին։