ՄԻ­ՐԻԿ ԳՅՈՒ­ՂԻ ՄՈ­ՏԱ­ԿԱ ԱՄ­ՐՈՑ­ՆԵ­ՐԸ

Ա­ղավ­նո գե­տի ա­ջա­կող­մյան բարձ­րա­դիրք վայ­րե­րում դա­րեր ա­ռաջ մեր պա­պերն ամ­րոց­ներ ու դի­տա­կե­տեր են կա­ռու­ցել։ Զին­վո­րը հս­կել է շի­նա­կա­նի ան­դոր­րը, շի­նա­կա­նը բա­րիք ստեղ­ծել, քար­տաշն ու որմ­նա­դի­րը՝ տուն ու ե­կե­ղե­ցի, պա­րիսպ են կա­ռու­ցել, ու ապ­րել է սյու­նե­ցի հայն իր հո­ղում, ապ­րել-ա­րա­րել, հարկ ե­ղած դեպ­քում՝ կռիվ մղել։

Տա­րած­քում պահ­պան­ված մի քա­նի տաս­նյակ ամ­րո­ցա­տե­ղի­նե­րի, դրանց ա­վե­րակ­նե­րի, բնա­կա­տե­ղի­նե­րի ու դամ­բա­րա­նա­դաշ­տե­րի, միջ­նա­դա­րյան հայ­կա­կան կան­գուն ու ա­վե­րակ հան­գս­տա­րան­նե­րի, վա­նա­կան հա­մա­լիր­նե­րի, ե­կե­ղե­ցի­նե­րի գո­յու­թյու­նը վս­տա­հեց­նում է՝ Ա­ղավ­նո­յի հո­վի­տը և նրան հա­րա­կից տա­րածք­նե­րը հա­յոց ոս­տան են։
Նույն Ա­ղավ­նո-Ար­քու­նա­գե­տի մի­ջին հո­սան­քի ա­ջա­կող­մյան բարձր բլուր­նե­րից մե­կի վրա տա­րա­ծում է երբևէ ե­ղած ա­մե­նահ­զոր ամ­րոց­նե­րից մե­կը, ե­թե ոչ՝ ա­մե­նահ­զո­րը։ Մի­րիկ գյու­ղը գտն­վում է նույն տե­ղում՝ Բեր­ձո­րից մոտ 50կմ հյու­սիս-արևմուտք։ 2010-2020թթ. տա­րած­քում կա­տա­րած ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րի ար­դյուն­քում հայտ­նա­բեր­ված, պայ­մա­նա­կա­նո­րեն Մի­րիկ 1 կոչ­վող, Ք.ա 9-6 րդ դդ. գո­յու­թյուն ու­նե­ցած ամ­րո­ցը, որն ա­ռա­ջին ան­գամ ու­սում­նա­սիր­վեց մեր հնա­գի­տա­կան ար­շա­վախմ­բի կող­մից։ Հնա­գետ Գա­գիկ Սարգ­սյա­նի, պատ­մա­բան, ազ­գագ­րա­գետ Լեռ­նիկ Հով­հան­նիս­յա­նի, այլ ու­ղե­կից­նե­րի հետ ա­ռա­ջին ան­գամ ամ­րո­ցա­տե­ղի բարձ­րա­ցանք 2013 թվա­կա­նին։ Հե­տա­գա­յում ամ­րո­ցում և մո­տա­կա դամ­բա­րա­նա­դաշ­տում կա­տար­վե­ցին պե­ղում­ներ, ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­ներ։
Պատ­մա­կան Ա­ղա­հեջք գա­վա­ռի եր­կա­թե­դա­րյան ա­մե­նան­շա­նա­վոր քա­ղաք-ամ­րոցն է, ո­րի պահ­պան­ված կա­ռույց­նե­րը վկա­յում են տա­րա­ծաշր­ջա­նի քա­ղա­քա­կան ու հոգևոր կենտ­րոն լի­նե­լու մա­սին։ Գտն­վում է Ա­ղավ­նո գե­տի աջ ա­փին, Մի­րիկ գյու­ղի արևմտյան եզ­րին բարձ­րա­ցող, արևմուտ­քից արևելք ա­ռանց­քով ձգ­վող լեռ­նա­բազ­կի արևե­լյան վեր­ջա­վո­րու­թյան գա­գա­թին։ Միջ­նա­բեր­դը զբա­ղեց­նում է լեռ­նաբզ­կի գա­գաթ­նագ­ծի մոտ 340մ եր­կա­րու­թյամբ և մի­ջի­նը 40մ լայ­նու­թյամբ ամ­բող­ջո­վին պարս­պա­պատ հատ­վա­ծը։ Պա­րիսպ­նե­րը շար­ված են մե­ծա­ծա­վալ, ճեղ­քած, անմ­շակ քա­րե­րից, չոր՝ կիկ­լո­պյան շար­ված­քով։ Միջ­նա­բեր­դը բաղ­կա­ցած է ե­րեք հիմ­նա­կան ծա­վա­լա-տա­րա­ծա­յին հա­մա­լիր­նե­րից։ Արևե­լյան եզ­րին տե­ղա­կայ­ված է պա­լա­տա­կան հա­մա­լի­րը՝ դղյա­կը։ Դղյա­կից 80մ արևմուտք գտն­վում է վի­մա­կերտ դար­պաս­նե­րի հա­մա­լի­րը։ Այն բաղ­կա­ցած է բուն դար­պա­սից, ժայ­ռա­փոր սե­նյա­կից, երկ­րորդ հար­կի մա­կար­դա­կին պահ­պան­ված ևս մի սե­նյա­կից ու կուռ­քե­րի հար­թա­կից։ Այս սե­նյա­կում կա­տար­ված պե­ղում­նե­րի ար­դյուն­քում գտն­վե­ցին խե­ցի­նե­րի կտոր­ներ և պար­սա­տի­կի հա­մար նա­խա­տես­ված բա­զում քա­րեր։ Հա­վա­նա­բար, սե­նյա­կը ե­ղել է զո­րա­նոց։ Ամ­րո­ցի հիմ­նա­կան մուտ­քը ե­ղել է արևմտյան կող­մից։ Այս­տեղ պահ­պան­վել է մի տա­րածք՝ պարս­պա­պատ, որ­տեղ ձիե­րին են կա­պել։ Ամ­րո­ցից արևմուտք կա մի տա­րածք-հրա­պա­րակ, ո­րը պատ­ված է բա­վա­կա­նին մեծ քա­րե պարս­պով։ Մեջ­տե­ղում մի մեծ քար կա, ո­րը, հնա­րա­վոր է, զո­հա­սե­ղան է։ Այս հրա­պա­րա­կից մոտ 100մ արևմուտք դամ­բա­րան­ներ կան, ո­րոն­ցից մե­կի պե­ղում­նե­րից գտն­վե­ցին 8 կա­վե ա­ման։ Դամ­բա­րանն ընդ­հան­րա­պես թա­լան­ված էր, բայց կո­ղոպ­տող­նե­րը չեն տե­սել այդ ա­ման­նե­րը, ո­րոն­ցից մե­կի մեջ ոս­կոր­ներ կա­յին։ Պե­ղում­ներն ի­րա­կա­նաց­նող հնա­գետ Հա­րու­թյուն Խու­դա­նյա­նը գտ­նում է՝ կե­րա­կուր են թո­ղել։

Հնա­գի­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րը ղե­կա­վա­րող գա­գիկ Սարգ­սյա­նի կար­ծի­քով՝ ամ­րո­ցի կարևո­րա­գույն կա­ռույ­ցը տա­ճար-զի­կու­րատն է։ Այն գտն­վում է միջ­նա­բեր­դի կենտ­րո­նում և բաղ­կա­ցած է բլ­րա­կին կանգ­նած ե­ռաս­տի­ճան բուրգ-աշ­տա­րա­կից, արևմուտ­քից հա­րող ժայ­ռա­փոր ներ­քին բա­կից /սե­նյա­կից/, և ամ­րո­ցա­նիստ լեռ­նա­բազ­կի հյու­սի­սա­յին լան­ջից դե­պի բուրգ-աշ­տա­րակ բարձ­րա­ցող եր­կա­րա­ձիգ, թե­քա­դիր աս­տի­ճա­նա­վան­դա­կից։ Մինչև 4մ բարձ­րու­թյամբ բուրգ-աշ­տա­րա­կի չա­փերն են10x16մ։ Դե­պի բուրգ-աշ­տա­րակ տա­նող թե­քա­դիր աս­տի­ճա­նա­վան­դա­կը սկիզբ է առ­նում ամ­րո­ցա­նիստ լեռ­նա­բազ­կի հյու­սի­սա­յին ստո­րո­տով դե­պի տա­ճար տա­նող հնա­գույն ճա­նա­պար­հից։ Թե­քա­դիր աս­տի­ճա­նա­վան­դա­կի ընդ­հա­նուր եր­կա­րու­թյունը 70 մետր է, թե­քու­թյու­նը՝ 38 աս­տի­ճան, ստո­րին ու վե­րին կե­տե­րի բարձ­րու­թյան նի­շե­րի տա­տա­նու­մը՝ 46մ, ա­մե­նա­մեծ լայ­նու­թյու­նը՝ 8մ։ Աս­տի­ճա­նա­վան­դա­կի մի հատ­վա­ծը ներ­կա­յաց­նում է 1,0-2,8 մ բարձ­րու­թյամբ պա­տե­րով ներ­փակ­վող ժա­պա­վե­նաձև լեզ­վակ, ո­րի մա­կե­րե­սին նկատ­վում են 6-8 ի­րար հա­ջոր­դող հո­րի­զո­նա­կան հար­թակ­ներ։ Ամ­բողջ հա­մա­լի­րը կա­ռուց­ված է անմ­շակ ճեղ­քած քա­րե­րից, չոր, կիկ­լո­պյան շար­ված­քով։ Տա­ճար-զի­կու­րա­տը ե­զա­կի հու­շար­ձան է, ո­րը փայ­լուն հե­ռան­կար ու­նի զբո­սաշր­ջու­թյան զար­գաց­ման տե­սան­կյու­նից։ Ամ­րո­ցի հա­րա­վարևմտյան կող­մում կան ուղ­ղա­ձիգ ժայ­ռեր, ո­րոնք էլ օգ­տա­գործ­վել են որ­պես պա­րիսպ-ամ­րու­թյուն­ներ։ Թույլ մա­սե­րում պա­տեր են շար­վել։ Բա­վա­կա­նին թեք լան­ջի ներ­քին մա­սում մեծ-մեծ քա­րե­րով պա­րիսպ ու կա­ռույց­նե­րի ա­վե­րակ­ներ կան։ Նույն կող­մում նաև 3 քա­րան­ձավ հայտ­նա­բե­րե­ցինք, ո­րոնք ծա­ռա­յել են որ­պես գաղտ­նա­րան կամ գաղտ­նու­ղի։ Հյու­սի­սա­յին լանջն ան­տա­ռա­պատ է։ Տեղ-տեղ պահ­պան­վել են եր­բեմ­նի հզոր պա­րիսպ­նե­րի մա­սեր՝ մինչև 5-6մ բարձ­րու­թյամբ, 2-3մ լայ­նու­թյամբ։ Հյու­սի­սա­յին լան­ջի ներ­քին մա­սում ե­ղել է ամ­րո­ցի ա­ռա­ջին շեր­տի պա­րիս­պը, ո­րի մո­տով է ան­ցել զի­կու­րա­տի աստ­ճա­նա­վան­դակ տա­նող ճա­նա­պար­հը։ Այս մա­սում, չնա­յած քանդ­ված լի­նե­լուն, զգաց­վում են զի­կու­րա­տի աս­տի­ճա­նա­վան­դա­կի մուտ­քը, աս­տի­ճան­նե­րը։ Ամ­րո­ցի արևե­լյան կող­մը բա­վա­կա­նին նեղ հր­վան­դան է, որ­տեղ ե­ղել է մեկ այլ մուտք։ Կի­սատ մշակ­ված, բա­վա­կա­նին մեծ քա­րե­րով կան­գուն է ե­ղել մուտ­քի դար­պա­սը։ Ան­կյու­նա­քա­րե­րին ու շե­մի սա­լին պահ­պան­վել են ծխ­նի­նե­րի ու նի­գի հա­մար նա­խա­տե­սած անց­քե­րը։ Մի­ջին հատ­վա­ծում կան քա­րան­ձավ­ներ, ո­րոնք մշ­տա­պես ե­ղել են բնա­կե­լի, օգ­տա­գործ­վել այլ նպա­տակ­նե­րով։ Քա­րան­ձավ­նե­րից ցած կան­գուն է 17-րդ դա­րի Մի­րի­կի Սուրբ Աստ­վա­ծա­ծին ե­ռա­նավ, թա­ղա­կապ բա­զի­լիկ ե­կե­ղե­ցին, ո­րը վեր­ջերս հիմ­նա­նո­րոգ­վեց ՙԹու­ֆեն­կյան՚ հիմ­նադ­րա­մի կող­մից։ Հա­րա­վարևմտյան լան­ջին միջ­նա­դա­րում գյուղ է ե­ղել, կան դամ­բա­րան­ներ։ Հնա­գետ Գա­գիկ Սարգ­սյա­նի կար­ծի­քով այս ամ­րո­ցը ե­ղել է Մեծ Հայ­քի Սյու­նիք աշ­խար­հի Ա­ղա­հեչք գա­վա­ռի վար­չա­կան կենտ­րո­նը՝ Ա­ղա­հեճք բնա­կա­վայ­րը։
;