ՇՈՒՇԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմը: Շուշիի հերոսական պաշտպանությունը

Իբ­րա­հի­մը մերթ հո­վա­նա­վո­րում էր օ­րի­նա­կան կա­թո­ղի­կո­սին՝ Հով­հան­նե­սին, մերթ էլ հա­կաա­թոռ, Գան­ձա­կում նս­տող և հե­տա­գա­յում Ար­ցախ տե­ղա­փոխ­ված Իս­րա­յե­լին։ Գան­ձա­կի հա­յու­թյու­նը և Ջրա­բեր­դի մե­լիք Հա­թա­մը պաշտ­պա­նում էին Գան­ձա­սա­րի նախ­կին կա­թո­ղի­կոս Ներ­սե­սի եղ­բոր որ­դուն՝ Իս­րա­յե­լին։ Ան­գամ մե­լիք Հա­թա­մը, վե­րա­դառ­նա­լով Ջրա­բերդ, Իս­րա­յե­լին իր հետ բե­րեց և նրան տրա­մադ­րեց Ե­րից Ման­կանց վան­քը, որ­տեղ 18-րդ դա­րի ա­ռա­ջին կե­սին քայ­քա­յիչ գոր­ծու­նեու­թյուն էր ծա­վա­լել հա­կաա­թոռ կա­թո­ղի­կոս Ներ­սե­սը։ Նա­խա­դե­պը կար, և Իբ­րա­հիմ խա­նը հմ­տո­րեն օգ­տա­գոր­ծեց այդ ա­մե­նը՝ ա­վե­լի խճ­ճե­լով Խամ­սա­յի մե­լիք­նե­րի՝ ա­ռանց այն էլ ոչ սո­վո­րա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը։

Դժ­վա­րին այս ժա­մա­նակ­նե­րում Ղա­րա­բաղ է գա­լիս Հով­սեփ Է­մի­նը։ Նա ա­ռա­ջին հեր­թին փոր­ձում է վե­րա­կանգ­նել Ար­ցա­խի միաս­նա­կա­նու­թյու­նը։ Ան­գամ փոր­ձում է լե­զու գտ­նել Ար­ցա­խի չա­րիք Իբ­րա­հիմ խա­նի հետ։ Այդ նպա­տա­կով 1767թ. նա Գան­ձա­սա­րից մեկ­նում է Շու­շի։ Տե­ղի հայ ազ­գաբ­նակ­չու­թյան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը Հով­սեփ Է­մի­նին հոր­դո­րում են հե­ռա­նալ բեր­դա­վա­նից, ո­րով­հետև տե­ղյակ էին, որ Իբ­րա­հիմ խա­նը հայ գործ­չի նկատ­մամբ դա­վադ­րու­թյուն էր նա­խա­պատ­րաս­տում։ Այլ ելք չգտ­նե­լով՝ Հով­սեփ Է­մի­նը Շու­շիից վե­րա­դառ­նում է Գան­ձա­սար։ Բո­լո­րից լք­ված՝ նա հու­սա­հատ հե­ռա­նում է Ար­ցա­խից։
Քն­նարկ­վող ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում Այ­սր­կով­կա­սը Ռու­սաս­տա­նին միաց­նե­լու հար­ցը ցա­րա­կան ար­քու­նի­քի հա­մար օ­րա­կար­գա­յին դար­ձավ։ Այդ ըն­թաց­քում կա­ռա­վա­րա­կան շր­ջա­նակ­նե­րում ա­ռաջ էին քաշ­վում դեռևս Պետ­րոս Ա­ռա­ջի­նի օ­րոք կազմ­ված մերձ­կաս­պյան ար­շա­վանք­նե­րի ծրագ­րե­րի ի­րա­գործ­ման նա­խագ­ծեր, որ­տեղ նո­րից ա­ռաջ­նա­յին դե­րա­կա­տա­րու­թյուն էր վե­րա­պահ­վում Ար­ցա­խի մե­լիք­նե­րին։ Իբ­րա­հիմ խա­նից հա­լած­ված՝ մե­լիք­նե­րի մոտ տա­կա­վին կեն­սու­նակ էին հյու­սի­սի մեծ հարևա­նի օգ­նու­թյամբ երկ­րի փր­կու­թյան ծրագ­րե­րը։ Նրանք, ճի­գե­րի վեր­ջին լա­րու­մով ի մի բե­րե­լով երկ­րա­մա­սի տն­տե­սա­կան ու ռազ­մա­կան կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը, նո­րից լծ­վե­ցին հայ­կա­կան պե­տա­կա­նու­թյան վե­րա­կերտ­ման գա­ղա­փա­րին։ Այս ան­գամ Ար­ցա­խի ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի դե­րա­կա­տար­նե­րը փոխ­վել էին։ 1781թ. վախ­ճան­վել էր Դի­զա­կի մե­լիք Ե­սա­յի, իսկ 1783թ. ի­րենց մահ­կա­նա­ցուն կն­քե­ցին Ջրա­բեր­դի մե­լիք Հա­թամն ու Գյու­լիս­տա­նի մե­լիք Հով­սե­փը։
Դի­զա­կի տեր դար­ձավ մե­լիք Ե­սա­յու որ­դի մե­լիք Բախ­տա­մը։ Մե­լիք Հա­թա­մին հա­ջոր­դեց մե­լիք Մեժ­լու­մը, իսկ մե­լիք Հով­սե­փին ՝ մե­լիք Ա­բո­վը։ Նրանց և Իբ­րա­հիմ խա­նի միջև պայ­քարն ա­վե­լի կա­տա­ղի բնույթ ստա­ցավ։ Իբ­րա­հիմ խա­նին հա­ջող­վեց 1780-ա­կան թվա­կան­նե­րին կրո­նա­փո­խել Դի­զա­կի Մե­լիք-Ա­վա­նե­սյան­նե­րի տոհ­մա­կից­նե­րի մի մա­սին։ Ար­դեն կրո­նա­փոխ ե­ղած մե­լիք Վա­հա­նին և մե­լիք Աս­լա­նին են անց­նում գեր­դաս­տա­նի կալ­վածք­ներն ու ողջ ու­նեց­ված­քը։ Մե­լիք Ե­գա­նյան­նե­րի տոհ­մից սեր­ված Մե­լիք-Աս­լա­նով­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը 1905-1906 թվա­կան­նե­րի հայ-թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րի ժա­մա­նակ կազ­մա­կեր­պե­ցին Նա­խիջևա­նի և Սյու­նի­քի հա­յու­թյան կո­տո­րած­նե­րը, իսկ 1918-1920 թվա­կան­նե­րին Ադր­բե­ջա­նի հան­րա­պե­տու­թյան հիմ­նա­դիր­նե­րի շար­քում էին՝ դառ­նա­լով կա­ռա­վա­րու­թյան և խոր­հր­դա­րա­նի ան­դամ­ներ։ Խոր­հր­դա­յին տա­րի­նե­րին Տո­ղի նախ­կին ադր­բե­ջան­ցի­նե­րի մի մա­սը ու­ծաց­ված հա­յեր էին, ո­րոնք ար­ցա­խյան ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի տա­րի­նե­րին պա­տու­հաս էին դար­ձել հա­յե­րի հա­մար։

Չնա­յած այս դժ­վա­րու­թյուն­նե­րին՝ Ջրա­բեր­դի մե­լիք Մեժ­լու­մին և Գյու­լիս­տա­նի մե­լիք Ա­բո­վին հա­ջող­վեց ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րը նոր ու­ղեծ­րի մեջ դնել։ Վերս­տին բաց­վեց ու ան­նա­խա­դեպ աշ­խու­ժա­ցավ Ռու­սաս­տա­նի հետ կա­պող դի­վա­նա­գի­տա­կան ճա­նա­պար­հը։
1783թ. ապ­րի­լի 25-ին Գրի­գո­րի Պո­տյոմ­կի­նին հաս­ցեագ­րած իր նա­մա­կում Էջ­միած­նի Ղու­կաս կա­թո­ղի­կո­սը հի­շեց­նում էր, թե ա­ռանձ­նա­պես ջա­նա­դիր են մե­լիք­նե­րը, ա­ռա­վել ևս՝ Ար­ցա­խի մե­լիք­նե­րը. լի­նե­լով ան­կախ, ինք­նիշ­խան՝ ու­նեն բա­վա­կան թվով զորք և պա­րե­նի տե­սա­կե­տից էլ կա­րող են բա­վա­րա­րել կայ­սե­րա­կան զոր­քե­րին։ Ռու­սա­կան կայս­րու­թյու­նը փոր­ձում էր Ար­ցա­խի մե­լի­քու­թյուն­ներն ա­պա­գա Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան հիմ­քը դարձ­նել, իսկ մե­լիք­նե­րից մե­կին կար­գել հա­յոց պե­տու­թյան թա­գա­վոր։ Այդ առ­թիվ 1783թ. ապ­րի­լի 6-ին Գ.Ա. Պո­տյոմ­կի­նը հրա­հանգ է տա­լիս Պ. Պո­տյոմ­կի­նին. ՙՇու­շիի Իբ­րա­հիմ խա­նին պետք է հե­ռաց­նել, ո­րով­հետև դրա­նից հե­տո Ղա­րա­բա­ղը կկազ­մի բա­ցի Ռու­սաս­տա­նից ոչ ո­քից կա­խյալ հայ­կա­կան նա­հանգ։ Դուք այդ­տեղ օգ­տա­գոր­ծեք ա­մեն ջանք, որ­պես­զի այս նոր նա­հան­գը կազ­մա­կերպ­վի ժո­ղովր­դի հա­մար ա­ռա­վել նպա­տա­կա­հար­մար ձևով։ Դրա­նով հայ­կա­կան այլ խո­շոր նա­հանգ­ներ ևս կհետևեն նրա օ­րի­նա­կին կամ մեծ քա­նա­կու­թյամբ կգան Ղա­րա­բաղ՚։
Զար­գաց­նե­լով և կարևո­րե­լով այս գա­ղա­փա­րը՝ Գ. Ա. Պո­տյոմ­կի­նը, 1783թ. մա­յի­սի 19-ին Ե­կա­տե­րի­նա 2-րդին ուղղ­ված զե­կու­ցագ­րում ա­սում է. ՙՉու­նե­նա­լով դեռևս Ձերդ կայ­սե­րա­կան մե­ծու­թյան հրա­մա­նը՝ ես կար­գադ­րու­թյուն եմ ա­րել գե­նե­րալ պո­րու­չիկ Պ. Պո­տյոմ­կի­նին Շու­շիի Իբ­րա­հիմ խա­նի մա­սին, ո­րը կմո­տեց­նի նրա հնա­զան­դու­թյու­նը։ Այս­տեղ հարկ է նա­խա­տե­սել, որ­պես­զի հար­մար ա­ռի­թով նրա նա­հան­գը, ո­րը բաղ­կա­ցած է հայ ժո­ղովր­դից, տր­վի ազ­գա­յին կա­ռա­վար­ման և դրա­նով իսկ վե­րա­կան­գն­վի Ար­ցա­խում քրիս­տո­նեա­կան պե­տու­թյուն, Ձեր գե­րա­գույն կայ­սե­րա­կան մե­ծու­թյան խոս­տում­նե­րի հա­մա­ձայն՝ տր­ված իմ մի­ջո­ցով հայ մե­լիք­նե­րին՚։
Դեպ­քե­րի հե­տա­գա զար­գա­ցում­ներն ա­պա­ցու­ցե­ցին, որ ռու­սա­կան ար­քու­նի­քը, ըստ էու­թյան, ոչ մի նպա­տակ չու­ներ Խամ­սա­յի մե­լի­քու­թյուն­նե­րի հիմ­քե­րի վրա վե­րա­կանգ­նել հայ­կա­կան պե­տա­կա­նու­թյու­նը։ Պար­զա­պես երկ­դի­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թյամբ փոր­ձում էր ստա­նալ հա­յե­րի հա­մակ­րանքն ու, ա­ռանց ջան­քե­րի և ան­կան­խա­տե­սե­լի պա­տե­րազ­մի, ի­րեն են­թար­կեց­նել Իբ­րա­հիմ խա­նին։
Ռուս բարձ­րաս­տի­ճան պաշ­տո­նյա­նե­րը լավ էին հաս­կա­նում, որ, ա­ռաջ քա­շե­լով ան­կախ Ղա­րա­բա­ղի գա­ղա­փա­րը, այդ ճա­նա­պար­հով կս­տի­պեն Իբ­րա­հի­մին՝ ըն­դու­նել ի­րենց հպա­տա­կու­թյու­նը։ Իսկ հա­յե­րի հար­ցում նրանք վս­տահ էին, որ սի­րա­շա­հե­լու մի­ջո­ցով մշ­տա­պես կվա­յե­լեն նրանց հա­մակ­րան­քը։ Մի ա­ռի­թով Ե­կա­տե­րի­նա 2-րդը ա­սել է. ՙ…միայն զեն­քի ու­ժով չէ, որ հաղ­թում են ժո­ղո­վուրդ­նե­րին…այլ պետք է նվա­ճել նրանց վս­տա­հու­թյու­նը…նվա­ճել սր­տե­րը…ո­րի հա­մար պետք է ա­մեն կերպ սի­րա­շա­հել և մեր կող­մը գրա­վել ժո­ղովր­դի լա­վա­գույն մարդ­կանց՚։
Հա­յոց ա­զա­տագ­րու­թյան ա­մե­նավճ­ռա­կան պա­հին Իբ­րա­հիմ խա­նը հեր­թա­կան ան­գամ ցույց է տա­լիս իր դի­վա­նա­գի­տա­կան ճկու­նու­թյու­նը։ Նա, դեպ­քե­րի զար­գաց­ման ըն­թաց­քից դուրս չմ­նա­լու հա­մար, բա­նագ­նաց­ներ է ու­ղար­կում գե­նե­րալ Պո­տյոմ­կի­նի մոտ՝ իր հպա­տա­կու­թյու­նը հայտ­նե­լով ռու­սաց ցա­րին. ՙՎա­ղուց է,- գրում էր խա­նը,-ինչ ես տրա­մադ­րու­թյուն ու­նեմ դառ­նալ հա­մա­ռու­սա­կան ա­մե­նաո­ղոր­մած գա­հի և ան­հուն ա­ռա­տա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րով թա­գա­վո­րող կայս­րու­հու հա­վա­տա­րիմ և ջեր­մե­ռանդ ստ­րու­կը։ Չու­նե­նա­լով ոչ ծա­նոթ­ներ, ոչ կա­պեր, ինչ­պե՞ս կա­րող էի ես վս­տա­հել և մտ­նել այն ճա­նա­պար­հը, ո­րը տա­նում է դե­պի այդ­պի­սի մի մեծ եր­ջան­կու­թյուն։ Սպա­սե­լով բարձ­րյա­լի նա­խախ­նա­մու­թյու­նից մի հար­մար ա­ռի­թի, որ հայտ­նեմ իմ ջեր­մե­ռան­դու­թյու­նը, ես վշ­տա­նում էի իմ հո­գու մեջ։

(Շարունակելի)