ԼՐԱԳՐՈՂՆԵՐԸ ԵՎ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ
Անի ՄԱՆԳԱՍԱՐՅԱՆ
ՙԱզատ Արցախ՚-ը զրուցել է 2020թ. պատերազմի ընթացքում իրենց մասնագիտական պարտքը կատարած արցախցի լրագրողների հետ։
2020 թվական, ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 27,
ժամը 7.00
ՆՈՐԱՅՐ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ (Արցախի հանրային հեռուստատեսության ՙ Օր՚ լրատվականի գլխավոր խմբագիր).- Պատերազմի միշտ էլ սպասում էինք։ Եվ երբ վաղ առավոտյան Ստեփանակերտում և հարակից տարածքում պայթյուններ որոտացին, բոլորս հասկացանք, որ պատերազմ է, և չկա երկրորդ հարցը... Հետո պետք է իմանայինք, որ պայթյուններ են որոտացել Արցախի ամբողջ տարածքում։ Դա պետք է իմանայինք հետո։ Իսկ սեպտեմբերի 27-ին պարզապես շտապեցինք տեղեկատվական շտաբ։
ԱՆԻ ՄԻՆԱՍՅԱՆ (Արցախի հանրային ռադիոյի տնօրեն).- Ես հանգիստ էի, շատ հանգիստ։ Ինձ թվում էր, ու ինչքան միամիտ էի, որ ամեն բան կարող եմ վերահսկել ու վերահսկում եմ։ Համենայն դեպս այն, ինչ գործիս հետ էր կապված։ Դժվար էր, երբ սեպտեմբերի 27-ին ուշ երեկոյան Երեւանից հասա Ստեփանակերտ՝ ուղիղ ռադիո... Մենակության այդպիսի զգացում չեմ ունեցել երբեք։
ԾՈՎԻՆԱՐ ԲԱՐԽՈՒԴԱՐՅԱՆ (Արցախի հանրային հեռուստատեսության լրատվականի մեկնաբան, 5-րդ ալիք հեռուստատեսության թղթակից).- Վախ՝ երեխաների համար, տագնապ՝ դիրքերում գտնվող ամուսնուս համար... Առաջին պայթյունները հենց այդ ապրումները բերեցին։ Առաջին արկերից մեկը մեր շենքի առաջին հարկն էր ընկել, բարեբախտաբար, զոհեր չեղան։ Մենք բոլորի հետ իջանք նկուղային հարկ, ես տեղավորեցի երեխաներին և վազեցի դեպի ՊԲ տեղեկատվական կենտրոն, որը մեր շենքի մոտ էր տեղակայված։ Իմ գործընկերները դեռ նոր էին հավաքվում, այդպես էլ չկարողացա պարզել, թե ինչ է կատարվում, ու հենց այդտեղ էլ դիմավորեցի իմ գործընկեր-օպերատոր Տիգրան Գասպարյանին։ Րոպեներ անց նկարահանում էինք վնասված բնակարանը, տեսաձայնագրում՝ բնակիչներին։ Երեկոյան արդեն եթերում էի... Երեք օր հետո տուն գնացի՝ երեխաների համար որոշ պարագաներ վերցնելու։
ԳԵՆԱԴԻ ԵՐԵՄՅԱՆ (Արցախի հանրային հեռուստատեսության լրագրող).- Ընդհանրապես, առավոտներն ուշ եմ արթնանում, առավել ևս՝ կիրակի օրերին, բայց այդ օրը, չգիտեմ ինչու, շուտ արթնացա՝ ժամը 7-ը չկար։ Տարօրինակ ներքին տագնապ կար, դուրս եկա պատշգամբ, ծխախոտ վառեցի (այդ ժամանակ հազվադեպ էի ծխում), արդեն 7-ն անց էր, երկնքում անծանոթ բզզոց կար (ԱԹՍ-ների ձայնն էր, հետո իմացա) նայեցի երկնքին, բայց տարօրինակ ոչինչ չնկատեցի։ Եվս 2 րոպե ու՝ որոտացին պայթյուններ... ոչ թե լսում էի, այլ ամեն ինչ կատարվում էր աչքիս առաջ։ Հեռախոսով սկսեցի նկարել ԱԹՍ-ների հարվածներն ու մեր ՀՕՊ-ի աշխատանքը... ԱԹՍ-ի հրթիռներից մեկն էլ մեր տան դիմացի ձորն ընկավ, բարեբախտաբար, չպայթեց։ Փորձեցի զանգել լուրերի մեր գլխավոր խմբագրին՝ Նորայրին։ Մոտ 20 րոպե անց մի կերպ հաջողվեց։ Նորայրն ասաց, որ պատրաստվեմ աշխատանքի։ Արձակուրդում էի։ Մեկ ժամ անց, արդեն շարժվեցինք դեպի Մարտակերտ։ Իհարկե, ներքին տագնապ կար, բայց ՙՊարտություն՚ չէի պատկերացնում։
Մենք և մյուսները...
ՆՈՐԱՅՐ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ.– Թեորիան այլ բան է, պրակտիկան՝ այլ։ Դեռևս Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ մոտ մեկ ամիս անմիջական առնչություն ունեցանք այդ իրավիճակի հետ, պարբերաբար առաջնագիծ էինք գնում։ Պատերազմից հետո էլ որոշ դասընթացներ, սեմինարներ եղան։ Բայց 2020-ին այլ էր իրավիճակը։ Անգամ 2016-ի պատերազմին ականատես եղած լրագրողներից շատերը չէին պատկերացնում, օրինակ, որ անհրաժեշտ կլինի ռեպորտաժ պատրաստել ռմբակոծվող Ստեփանակերտում կամ կարող է գնալ Մարտունի և մի քանի ժամ մնալ նկուղում, որովհետև ռմբակոծության պատճառով հնարավոր չէ նկարահանել։ Ես և իմ գործընկերներից շատերը պատրաստ էինք առաջնագիծ, խրամատներ գնալու, մարտական գործողություններ լուսաբանելու։ Եղավ այնպես, որ բացի նշվածից, մենք ստիպված եղանք լուսաբանել նաև մարդու իրավունքների խախտման, այսպես ասած, աղաղակող դեպքերր երբ ռմբակոծվում էր դպրոցը, ռմբակոծվում էր հիվանդանոցը, երբ քաղաքացին վստահ չէր, որ հացի խանութ գնալով, արդյո՞ք, ողջ կվերադառնա։ Խրամատ գնալուն պատրաստ էինք, բայց, որ ամբողջ երկիրը կարող է մեկ ժամվա ընթացքում խրամատ դառնալ, չէինք պատրաստվել։ Բայց կարողացանք մեզ վստահված աշխատանքը ավել կամ պակաս չափով կատարել։ Սա ասում եմ ի պատիվ իմ գործընկերների, որովհետև նրանք երբեմն վիրավորվում էին, երբ փորձում էի խնայել իրենց։ Ամենադժվարն այն էր, որ գիտես՝ այդ տարածքը վտանգավոր է, բայց պետք է լրագրողը գնա ու լուսաբանի... Իմ գործընկերների մեծ մասը զինվոր էր։ Աշխատում էր տեղեկատվական պատերազմի, տեղեկատվական տեռորի պայմաններում։ Մի կողմից դու պետք է լուսաբանես, մյուս կողմից պետք է տեղեկատվական դաշտում տեսնես, վերահսկես այդ լրատվական հոսքերը, անհրաժեշտության դեպքում փորձես դրանց հակադարձել կամ գոնե դրանք հավաքագրես՝ հետագայում ինչ-որ նպատակներով օգտագործելու համար։ Իսկ այդ շրջանում հավաքված շատ նյութեր հետագայում պարզվեց, որ բավականին օգտակար են Ադրբեջանի դեմ այդ մեղադրանքները հաստատելու հարցում։ Այդ աշխատանքներն առ այսօր շարունակվում են։ Ինչ վերաբերում է արտասահմանյան լրագրողների և մեր աշխատանքի տարբերությանը, ապա մենք պետք է լուսաբանեինք մեր պատերազմը, մեզ վրա հարձակումը։ Մենք չունեինք այն հնարավորությունը, որ պատերազմը լուսաբանեինք խրամատի 2 կողմից։ Իսկ եթե դու խրամատի մի կողմում ես, ուրեմն լրագրող լինելու հետ նաև զինվոր ես։
ԱՆԻ ՄԻՆԱՍՅԱՆ.- Մարդիկ կա՜մ մնում են, կա՜մ՝ գնում։ Բայց պատերազմում մնալու ու աշխատելու հնարավորություն, գուցե, երբեք էլ չլինի։ Գուցե որոշ մարդիկ իրենց մասնագիտական գործը կատարելու ու ցույց տալու լավագույն հնարավորությունն են բաց թողել, որոշները գուցե՝ ոչ։ Ամեն մեկն իր որոշումը պիտի կայացնի։ Ամեն մեկն իր որոշումն է կայացրել։ Սխալ-ճիշտ չկա։ Չմոռացվի եղածը։ Մնացածն անցողիկ բաներ են։ Պատերազմի ժամանակ ղեկավարում էի Արցախի հանրային ռադիոն, այս դեպքում ավելի ճիշտ կլինի ասել, որ ես պատասխանատուն էի։ Դա ավելի խոսուն է նկարագրում աշխատանքս։ Եթե ռադիոն իր հիմնական ու ամբողջական կազմով աշխատեր տեղում, մենք որպես լրատվամիջոց բացարձակ անգերազանցելի կլինեինք ու միակը՝ խրամատի համար, ապաստարանների համար, ռմբակոծությունների ու հրթիռակոծությունների մեջ ապրող Արցախի քաղաքների ու գյուղերի համար։ Պատերազմը նաև ընձեռեց բացառիկ հնարավորություն, որից, այսպես ասած, կարողացան օգտվել նրանք, ովքեր Ստեփանակերտում էին։ Որովհետեւ ֆիզիկապես լինել-չլինելու պայմաններում աշխատելը, միեւնույն է, անհամեմատելի է ցանկացած այլ իրավիճակի հետ։ Այնուամենայնիվ, ինձ համար, Ստեփանակերտում մնացած գործընկերներիս ու ռադիոյի համար կարեւոր է եղել նաև Երեւանի օգնությունը։ Առանց այդ օգնության բազմաթիվ հարցեր չէին լուծվի, ու ռադիոն, որ չլռեց պատերազմի ողջ ընթացքում։ Արտասահմանից ժամանած լրագրողները լուրջ պրոֆեսիոնալներ էին՝ համապատասխան դպրոց, կրթություն ու ռազմական-պատերազմական լրագրություն անցած մարդիկ։ Պատերազմն ամեն օր ցույց էր տալիս, թե ինչքան ՙտկլոր՚ ենք մենք՝ որպես հասարակություն, երկիր ու պետություն։ Պատերազմն ամեն օր ցույց էր տալիս նախորդած տարիների բացերը։ Իսկ դրա պտուղները քաղում էին բոլորը, ամեն տեղ։
ԾՈՎԻՆԱՐ ԲԱՐԽՈՒԴԱՐՅԱՆ. -Ոչ մի լրագրող իրականում երևի պատրաստ չի լինում պատերազմին, մանավանդ նման պատերազմի։ Օրվա վերջում, երբ գլուխդ դնում էիր մի տեղ հանգստանալու՝ հասկանում էիր, որ շատ պատահական ես ողջ մնացել։ Առավելություն ունեին օտարերկրյա լրագրողները, որովհետև նրանք, քիչ թե շատ, պատրաստված էին գալիս, գոնե զրահաբաճկոններ ունեին, տեղում էլ, մեր բնավորությանը համաձայն, փորձում էինք առաջինը նրանց ապահովել մեքենաներով, ուղեկցորդներով, ինֆորմացիայով, կապի միջոցներով... Գուցե այդ կերպ փորձում էին ինֆորմացիայի արտահոսքը կառավարել, ինչը հասկանալի և ընդունելի է։ Նույնիսկ մենք էինք մեր սուղ միջոցներով օգնում։ Տեղացի լրագրողների միակ առավելությունը տեղանքին ու բնակիչներին ծանոթ լինելն է։ Իսկ խնդիրները շատ-շատ էին. կոնկրետ ինձ համար, որպես 5-րդ ալիքի լրագրողի, դրանք շատ-շատ էին՝ անվտանգություն, տրանսպորտ, նյութը մոնտաժված ուղարկելու հնարավորության բացակայություն և այլն։ Մեզ շատ օգնեցին այստեղ Արցախի հանրայինի, իսկ Երևանում 5-րդ ալիքի մեր գործընկերները։ Երբ դու լուսաբանում ես պատերազմը քո երկրում, իհարկե, հեռանում ես դասական լրագրությունից՝ կամա, թե՝ ակամա։ Դու հնարավորություն չունես ներկայացնել հակառակ կողմը, դու հետևում ես պաշտոնական հաղորդագրություններին՝ հաշվի առնելով ռազմական դրությունը, նկարահանվող մարդկանց, օբյեկտների անվտանգությունը... Մենք պարզապես նկարահանում էինք այն ամենը, ինչ տեղի էր ունենում, իսկ կադրերը շատ ավելի խոսուն էին, համենայնդեպս լրագրության երկու պարտադիր պայման կատարում էինք՝ օպերատիվ էինք ու մեր ձեռքի տակ եղած, մեր ֆիքսած ինֆորմացիան չէինք խեղաթյուրում։
ԳԵՆԱԴԻ ԵՐԵՄՅԱՆ.– Պատերազմական պայմաններում գործելու մասով մենք հատուկ վերապատրաստում չենք անցել (խոսքը Արցախի հանրային հեռուստատեսության լրագրողների մասին է)։ Բայց ռազմական դրության պայմաններում տասնյակ տարիների փորձն այդ առումով, կարծում եմ, դրական արդյունք է տվել։ Խնդիրները շատ էին, իսկ առավելությունը երևի այն է, որ բացահայտեցինք ինքներս մեզ՝ արդեն գործնականում։ Հայրենի երկրի վրա թշնամու ռազմական ագրեսիան լուսաբանելը դյուրին գործ չէ. առավել ևս, երբ այդ պատերազմում ՙՊարտվողի դերում ես>... Կան շատ նրբություններ, որոնց մասով պետք է զգույշ լինել, առավել ևս, երբ մեր լուսաբանածը դիտում է նաև թշնամին։ Օտարերկրյա լրագրողների համար այդ առումով շատ ավելի հեշտ է. ուրիշի պատերազմը լուսաբանելը ի՞նչ դժվար գործ է։ Իրենց համար սովորական աշխատանք էր և կարևորը՝ բարձր վարձատրվող։ Իսկ ցավալին այն է, ինչպես Ապրիլյանի ժամանակ նկատեցի, այնպես էլ երրորդ պատերազմի օրերին՝ մեր իշխանությունները, կարծես, ավելի շատ վստահում են օտարերկրյա լրագրողներին. ինչպես ասում են՝ օրիշի ըրածը միշտ քաղցր ու ցանկալիյա ըրվամ... Մեզ համար, եթե չասենք անհնարին, ապա շատ դժվար էր առաջնագիծ դուրս գալը. ՊԲ-ն խստիվ արգելում էր։ Այդուհանդերձ, իմ կապերով ու մեր տնօրինության թույլտվությամբ, մի քանի անգամ թաքուն կարողացա մտնել ռազմադաշտ։
Հիշողություններ...
ՆՈՐԱՅՐ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ.– Պատերազմից մեկ տարի անց, ավելի շատ ոչ թե հիշում եմ պատերազմը, այլ՝ այդ օրերին իմ տեսած մարդկանց։ Հիշում եմ Ստեփանակերտում մինչև վերջին օրը աշխատող խանութը, հացի միակ արտադրամասը։ Հիշում եմ, երբ մեր գործընկերուհիներին համոզում էինք, որ լքեն Արցախը, միանան իրենց երեխաներին, բայց մինչև վերջին պահը մնացին։ Հիշելու շատ բան կա... հիշում եմ խրամատներում իմ տեսած զինվորներին, վախենում եմ մտածել, թե նրանցից քանիսն են ողջ (նույնիսկ չես էլ ուզում ճշտել, որովհետև նրանք քեզ համար ողջ են)։ Դաժան է պատերազմը։ Հետո հիշում եմ պատերազմից հետո Ստեփանակերտ վերադարձողներին. երևի նոյեմբերի 14-15-ն էր, երբ մեծ ավտոբուսներով վերադարձան առաջին մեծ խմբերը։ Նկարահանում էինք իրենց համար տխուր վերադարձը։ Սակայն ինձ համար ուրախություն էր, որովհետև օրեր առաջ ես տեսել էի դատարկված մայրաքաղաքը... Այսօրվա եռուզեռը ես համեմատում եմ մեկ տարի առաջ ունեցածի հետ։ Մենք կարողացանք վերագտնել մեզ։ Սա հույս է, որ ամեն ինչ դեռ կորած չէ...
ԱՆԻ ՄԻՆԱՍՅԱՆ.- Ինչքան ժամանակն առաջ է գնում, ամեն ինչ ավելի դժվար է դառնում՝ և՜ հոգեպես, և՜ ֆիզիկապես։ Պատերազմն ինձնից խլեց այնքան, ինչքան տվեց, կամ գուցե հակառակը։ Պատերազմում նույնչափ կյանք կար, որքան՝ մահ։ Չնայած դրա հետեւանքներն ինձ հետ կլինեն մինչեւ իմ կյանքի վերջ։ Չեմ ափսոսում։ Իմ մասնագիտական դրսևորման ինձ տրված հնարավորությունն օգտագործել եմ՝ մնալով պատերազմում։
ԾՈՎԻՆԱՐ ԲԱՐԽՈՒԴԱՐՅԱՆ.- Ճիշտն ասած, հիմա չեմ հիշում ամսաթվերով՝ ե՞րբ և ի՞նչ է տեղի ունեցել, միայն դեպքերն եմ հիշում, նկարահանումների վայրերը, իմ տեսանյութերի հերոսներին ...Պատերազմից մեկ տարի անց, ես միայն հարցեր ունեմ, շատ անպատասխան հարցեր... Հիշողություններ էլ կան՝ լավ, ավելի շատ՝ վատ... Մի օր, հավանաբար, կպատմեմ, բայց ոչ հիմա։ Հիմա պարզապես լռել եմ ուզում...
ԳԵՆԱԴԻ ԵՐԵՄՅԱՆ.- Պատերազմից մեկ տարի անց ականջներիս մեջ, կարծես, դեռ հնչում է թշնամու ավիահարվածների և հրթիռների պայթյունը։ Երազներում պատերազմի մեջ եմ։ Առաջին օրվա տագնապը դեռ սրտումս է, մեր հաղթանակի պատերազմը՝ առջևում։ Վստահ եմ։