ՇՈՒՇԻԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔԸ 1813-1917 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ

 Քա­ղա­քա­կան խն­դիր­նե­րը լու­ծե­լուց հե­տո ցա­րիզ­մը ձեռ­նա­մուխ ե­ղավ նաև Այ­սր­կով­կա­սի տն­տե­սա­կան յու­րաց­մա­նը։ Ցա­րա­կան կա­ռա­վա­րու­թյու­նը ձգ­տում էր Այ­սր­կով­կա­սը դարձ­նել իր հում­քա­յին կցոր­դը և ար­տադր­ված ապ­րանք­նե­րի ի­րաց­ման շու­կան։ Դրան հաս­նե­լու հա­մար ցա­րա­կան կա­ռա­վա­րու­թյունն ի­րա­կա­նաց­րեց մի շարք մի­ջո­ցա­ռում­ներ, ո­րոնք շատ թե քիչ սկ­սե­ցին աշ­խու­ժաց­նել տն­տե­սա­կան կյան­քը։

Ա­ռա­ջին հեր­թին անհ­րա­ժեշտ ե­ղավ պար­զել և ճշ­տել, թե ինչ ե­կա­մուտ­ներ էր ստա­նում խա­նը Ղա­րա­բա­ղից, ո­րոնք հե­տա­գա­յում պետք է մտ­նեին պե­տա­կան գան­ձա­րան։ Այդ նպա­տա­կով 1822-1823թթ. երկ­րա­մա­սում անց­կաց­վեց աշ­խար­հա­գիր, ցու­ցա­կագր­վե­ցին բո­լոր բնա­կա­վայ­րե­րը, ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րը, ճշտ­վեց հա­վաք­վե­լիք հնա­րա­վոր տուր­քե­րի չա­փը։ Հար­կե­րի և տուր­քե­րի ա­ռյու­ծի բա­ժի­նը հա­վաք­վում էր Շու­շիից։
19-րդ դա­րի սկզբ­նե­րից՝ ցա­րա­կան տի­րա­պե­տու­թյան հաս­տատ­ման ա­ռա­ջին իսկ օ­րե­րից սկ­սած, Շու­շին սկ­սեց դե­պի ի­րեն ձգել ոչ միայն Ար­ցա­խի, այլ նաև հա­րա­կից գա­վառ­նե­րի հայ և թուրք ազ­գաբ­նակ­չու­թյան կա­րող ու­ժե­րին։ ՙՄե­ղու Հա­յաս­տա­նի՚ թեր­թի լրագ­րո­ղը նկա­տել է. ՙՇու­շե­ցի­նե­րը չա­փա­զանց ըն­դու­նակ են. ե­թէ միայն ու­նէ­նան աս­պա­րէզ ցոյց տա­լու իւ­րեանց ըն­դու­նա­կու­թիւ­նը…՚։
Դա պա­տա­հա­կան չէր, ո­րով­հետև զար­գաց­ման ու­ղին բռ­նած բեր­դա­քա­ղաքն օ­րե­ցօր դառ­նում էր տա­րա­ծաշր­ջա­նի վար­չա­կան, քա­ղա­քա­կան, տն­տե­սա­կան և մշա­կու­թա­յին կենտ­րոն, և այդ­տեղ ապ­րե­լը դառ­նում էր հա­ճե­լի ու պատ­վա­բեր։ Մյուս կող­մից էլ բեր­դա­քա­ղա­քը շա­րու­նա­կում էր մնալ որ­պես պա­տե­րազմ­նե­րից պաշտ­պան­վե­լու հար­մա­րա­վետ վայր։ Օ­րի­նակ, 1842թ. ամ­ռա­նը Ղա­րա­բա­ղում լու­րեր տա­րած­վե­ցին, որ պարս­կա­կան զոր­քե­րը ներ­խու­ժել են երկ­րա­մաս։ Սար­սա­փա­հար ազ­գաբ­նակ­չու­թյու­նը, թող­նե­լով բնա­կա­վայ­րե­րը, ա­պաս­տա­նեց Շու­շիի բեր­դում։
Քն­նարկ­վող ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում Շու­շին ա­ռա­վել շատ հայտ­նի էր որ­պես ար­հես­տա­գոր­ծա­կան կենտ­րոն։ Այս ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում ար­հես­տա­վոր­նե­րը նե­րառ­ված էին համ­քա­րու­թյուն­նե­րի մեջ և ղե­կա­վար­վում էին նախ­կին ա­վան­դույթ­նե­րով։ 19-րդ դա­րում Շու­շիում կա­յին 41 ար­հես­տա­վո­րա­կան համ­քա­րու­թյուն­ներ, ո­րոնք կազմ­ված էին ըստ ար­հես­տա­գոր­ծա­կան մաս­նա­գի­տու­թյուն­նե­րի։ Յու­րա­քան­չյուր համ­քա­րու­թյուն ու­ներ իր դրո­շա­կը, ներ­քին կա­նո­նադ­րու­թյու­նը։ Համ­քա­րու­թյուն­նե­րը ղե­կա­վար­վում էին գլ­խա­վոր վար­պե­տի (ուս­տա­բա­շու) կող­մից։ Վեր­ջինս ըն­տր­վում էր համ­քա­րու­թյան ընդ­հա­նուր ժո­ղո­վում՝ մեկ տա­րի ժամ­կե­տով և հաս­տատ­վում էր այդ պաշ­տո­նում գա­վա­ռա­պե­տի կող­մից։ Համ­քա­րու­թյուն­նե­րը են­թարկ­վում էին քա­ղա­քա­յին իշ­խա­նու­թյուն­նե­րին, իսկ ներ­քին կյան­քում ու­նեին նշա­նա­կա­լի ինք­նու­րույ­նու­թյուն։

Համ­քա­րա­կան ղե­կա­վար կազ­մը բաղ­կա­ցած էր ուս­տա­բա­շուց (գլ­խա­վոր վար­պե­տից), նրա մեկ կամ եր­կու օգ­նա­կա­նից, գան­ձա­պահ (խազ­նա­դար) և սուր­հան­դա­կից (ի­գիթ­բա­շի), ո­րոն­ցից յու­րա­քան­չյուրն ու­ներ իր ո­րո­շա­կի ի­րա­վունք­ներն ու պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը։ Համ­քա­րա­րու­թյան գե­րա­գույն մար­մի­նը հա­մար­վում էր ընդ­հա­նուր ժո­ղո­վը, ո­րին մաս­նակ­ցում էին և այն­տեղ ձայն ու­նեին բո­լոր լիի­րավ ան­դամ­նե­րը։ Ընդ­հա­նուր ժո­ղո­վի պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րի մեջ էին մտ­նում համ­քա­րու­թյան պաշ­տո­նյա­նե­րի հաշ­վետ­վու­թյուն­նե­րը լսե­լը, նրանց ընտ­րու­թյուն­նե­րը, այդ կազ­մա­կեր­պու­թյան մեջ ըն­դուն­վե­լու և դրա­նից հե­ռաց­նե­լու հար­ցե­րը, հար­կե­րի ու տուր­քե­րի բաշ­խումն ըստ ան­դամ­նե­րի, վար­պե­տա­ցում­նե­րի ստու­գո­ղա­կան աշ­խա­տանք­նե­րի վերջ­նա­կան գնա­հա­տու­մը, ինչ­պես նաև զա­նա­զան այլ խն­դիր­նե­րի քն­նար­կումն ու ո­րո­շում­նե­րի կա­յա­ցու­մը։ Համ­քա­րու­թյան ան­դամ­նե­րը կաշ­կանդ­ված չէին միշտ միևնույն կազ­մա­կեր­պու­թյան մեջ մնա­լու պար­տա­վո­րու­թյամբ։ Նրանք ա­զատ կեր­պով կա­րող էին թող­նել ի­րենց զբաղ­մուն­քը կամ ընտ­րել նոր ար­հեստ և մտ­նել մեկ այլ համ­քա­րու­թյան մեջ։
Համ­քա­րու­թյուն­ներն ար­հես­տա­վոր­նե­րի հա­մար ծա­ռա­յել են որ­պես մի­ջոց՝ մր­ցակ­ցու­թյան դեմ պայ­քա­րե­լու։ Համ­քա­րու­թյուն­նե­րում օր­վա աշ­խա­տան­քի ո­րո­շա­կի ժա­մա­նա­կա­մի­ջոց չէր սահ­ման­վում։ Աշ­խա­տան­քը սո­վո­րա­բար սկ­սում էին արևա­ծա­գին և վեր­ջաց­նում մայ­րա­մու­տին։ Համ­քա­րու­թյուն­նե­րում ար­հես­տա­վոր­նե­րը, ըստ ի­րենց գոր­ծա­ռույթ­նե­րի, բա­ժան­ված էին ե­րեք խմ­բի՝ վար­պետ­ներ (ուս­տա), են­թա­վար­պետ­ներ (խալ­ֆա կամ քար­գահ) և ա­շա­կերտ (շա­գիրդ)։ Համ­քա­րու­թյուն­ներն օգ­նում էին ի­րենց հի­վանդ, ան­դա­մա­լույծ, աշ­խա­տան­քի հա­մար ա­նըն­դու­նակ դար­ձած ըն­կեր­նե­րին։ Համ­քա­րու­թյան ան­դա­մի մահ­վան դեպ­քում մյուս­ներն ի­րենց ու­ժե­րի չափ նյու­թա­պես օ­ժան­դա­կում էին նրա ըն­տա­նի­քին՝ այն փր­կե­լով սո­վից ու մու­րաց­կա­նու­թյու­նից։
Համ­քա­րու­թյուն­նե­րը միա­ժա­մա­նակ հոգ էին տա­նում քա­ղա­քի բա­րե­կարգ­ման ու պաշտ­պա­նու­թյան ուղ­ղու­թյամբ։ Վե­րո­հի­շյալ աշ­խա­տանք­նե­րը կազ­մա­կեր­պե­լու հա­մար վար­պետ­նե­րից վերց­ված ան­դա­մավ­ճար­նե­րից, տու­գանք­նե­րից և այլ աղ­բյուր­նե­րից ձևա­վոր­վում էր համ­քա­րու­թյուն­նե­րի բյու­ջեն։ Շու­շիում միևնույն ար­հես­տով զբաղ­վող­ներն ապ­րում և աշ­խա­տում էին նույն թա­ղում կամ շար­քում։
Համ­քա­րու­թյուն­նե­րի աշ­խա­տանք­նե­րը կա­նո­նա­կար­գե­լու նպա­տա­կով 1867թ. ապ­րի­լի 3-ին ցա­րա­կան ար­քու­նի­քի կող­մից հաս­տատ­վում է ՙԱր­հես­տա­գոր­ծա­կան համ­քա­րու­թյուն­նե­րի (ցե­ղե­րի) մա­սին՚ կա­նո­նադ­րու­թյու­նը։ Ըստ այդ կա­նո­նադ­րու­թյան՝ բեր­դա­քա­ղա­քի համ­քա­րու­թյուն­նե­րի աշ­խա­տանք­նե­րը կար­գա­վո­րում էր ՙԿով­կա­սյան տնայ­նա­գոր­ծա­կան կո­մի­տե՚-ի Շու­շիի մաս­նա­ճյու­ղը։
19-րդ դա­րի սկզբ­նե­րին Շու­շիում կար 1864 ար­հես­տա­վոր, ո­րոն­ցից 517-ը՝ վար­պետ, 948-ը՝ են­թա­վար­պետ և 399-ը` ա­շա­կերտ։
1895 թվա­կա­նի տվյալ­նե­րով՝ Շու­շիում 1000 բնակ­չի վրա հաշ­վում էր 22 ար­հես­տա­վոր։

(Շարունակելի)

(Սկիզբը՝ ՙԱԱ՚« թիվ 86« 87« 88« 89« 90« 91« 92« 93« 94« 96« 98, 99, 102« 103, 104« 106« 107« 108, 109, 110, 113, 115« 117« 118)