ՀԱՅ­ԿԱ­ԿԱՆ ՄԻՋ­ՆԱ­ԲԵՐ­ԴԸ ԵՎ ՌՈՒՍ­ՆԵ­ՐԸ

Ընդունված է համարել, որ Լեռնային Ղարաբաղում առաջին ռուսական բնակավայրերն ի հայտ են եկել XIX դարի 30-ական թթ., որտեղ բնակություն էին հաստատել Դոնից տեղահանված 40 ընտանիք, իսկ առաջին ռուսական բնակավայրը դարձավ Կարյագինո (Ֆիզուլի) գյուղը՝ 1833թ. դրությամբ 213 բնակչով, հետագայում բնակիչների թիվը հասավ 700-ի։

Համարվում է նաև, որ Լեռնային Ղարաբաղի Շուշի քաղաքը Ռուսական կայսրության կազմում պաշտոնապես ընդգրկվել է 1813թ.՝ ռուս-պարսկական պատերազմի ավարտից հետո։
Բայց ահա Շուշիի տարածքում գտնվող հին գերեզմանաքարերն այլ բան են վկայում։ Ընդհանրապես, շիրմաքարերը շատ բան կարող են պատմել։ Դրանց արձանագրությունները թույլ են տալիս վերծանել տվյալներ՝ բնակչության կազմի, նրա զբաղվածության վերաբերյալ, անգամ կարելի է վերականգնել տվյալ մարդու կերպարը։

Պատմական տեղեկություն

Հակառակ նրան, որ Անդրկովկասը Ռուսաստանին միացնելու ծրագիրը մշակվել էր Պետրոս I-ի օրոք, այն ի կատար ածվեց միայն Ալեքսանդր I-ի ժամանակ՝ 1805թ. մայիսի 14-ին. Գանձակից (Ելիզավետապոլ) ոչ հեռու Քուռ գետի ափին տեղակայված կայսերական բանակի (հրամանատարը՝ Ցիցիանով) ճամբարում էլ կնքվեց համաձայնագիր, ըստ որի Ղարաբաղի խանությունն անցավ Ռուսաստանին։ Այդ նույն տարում Շուշիում տեղակայվեց թիվ 6 սահմանապահ գունդը՝ մայոր Լիսանևիչի հրամանատարությամբ։ Քաղաքում այն զբաղեցնում էր Մեղրեցոց (մեղրեցիների) և Գյանջեցոց թաղամասերի արանքում գտնվող հատվածը (նմանատիպ թաղամաս մինչ օրս գոյություն ունի Երևանում՝ Շիլաչի)։ Գնդի տեղակայման վայրը կոչվում էր Զորանոցային թաղամաս։ Բերդի Երևանյան դռներից ոչ հեռու կար պահակաջոկատ, որի տեղակայման վայրը մինչև վերջերս կոչվում էր «Զաստավա», չնայած նրան, որ դրանից ոչինչ չի մնացել։ Գունդն ուներ մասնագիտացված ստորաբաժանում Վարարակնում (այժմ՝ Ստեփանակերտ), Կարկառ գետի աջ ափին (տեղանքն այսօր էլ կոչվում է «Սունջինկա») տեղակայված էր հեծյալների ստորաբաժանումը, որի հրամանատարը փոխգնդապետ Գլադիլինն էր։ Գունդն ուներ նաև հատուկ նշանակության վաշտ, որը կազմված էր եգերներից (արհեստավարժ որսորդ)։ Նրանց պարտականությունների մեջ մտնում էր ավազակային խմբավորումների դեմ պայքարը լեռնային ու անտառային տեղանքում (գործում էին հիմնականում Քարվաճառի և Քաշաթաղի շրջաններում՝ ընդհուպ մինչև XX դարի 1920-30-ական թթ.)։ Վաշտը ղեկավարում էր փոխգնդապետ Վլադիմիր Միխայլովը։

Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հա­յու­թյան պատ­մա­կան միջ­նա­բեր­դում՝ Շու­շիում, կան մի քա­նի հին գե­րեզ­ման­ներ՝ 4 հայ­կա­կան, մե­կա­կան ռու­սա­կան, հայ-ռու­սա­կան, պարս­կա­կան։ «Շու­շի. նո­րա­հայտ նյու­թեր՝ քա­ղա­քի պատ­մու­թյան մա­սին» մե­նագ­րու­թյան հե­ղի­նակ Հրա­չիկ Հա­րու­թյու­նյա­նի շնոր­հիվ, ով մի քա­նի տա­րի շա­րու­նակ ու­սում­նա­սի­րում էր Շու­շի քա­ղա­քի հին շիր­մա­քա­րե­րի և պատ­մա­ճար­տա­րա­պե­տա­կան հու­շար­ձան­նե­րի ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րը, հա­ջող­վեց մո­ռա­ցու­թյու­նից փր­կել ան­ցյա­լի նշ­խար­նե­րը՝ դրա­նով իսկ բա­ցա­ռե­լով մեր պատ­մու­թյու­նը կեղ­ծե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նը։ Ըստ աշ­խա­տու­թյան՝ ռու­սա­կան գե­րեզ­մա­նո­ցը զբա­ղեց­նում էր մոտ 3 հա­զար քառ. մ տա­րածք՝ Շու­շիի բեր­դի պա­տե­րի դր­սի կող­մից։ Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, պահ­պան­վել է 80 գե­րեզ­ման։ Շիր­մա­քա­րերն ի­րա­րից տար­բեր­վում են ի­րենց տե­սա­կով ու ար­տա­քին տես­քով, թվագր­վում են 19-20-րդ դա­րե­րով։ Պահ­պան­ված և ա­ռա­վել ըն­թեռ­նե­լի ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րը վկա­յում են այն մա­սին, որ գե­րեզ­մա­նո­ցում թաղ­վել են ոչ միայն զին­վո­րա­կան­ներ, այլև ժա­մա­նա­կին քա­ղա­քում ապ­րող այլ մաս­նա­գի­տու­թյուն­նե­րի տեր մար­դիկ՝ պե­տա­կան ծա­ռա­յող­ներ, դա­տա­կան հա­մա­կար­գի, փոս­տի, կր­թու­թյան ո­լոր­տի աշ­խա­տա­կից­ներ, ինչ­պես նաև ոս­տի­կան­ներ։ Նրան­ցից է տի­տու­լյար խոր­հր­դա­կան Ե­մե­լյան Ցե­լո­վալ­նի­կո­վը, դա­տա­կան պրիս­տավ Վա­սի­լի Ա­ֆա­նասևը, դա­տա­վոր Բո­րիս Ֆի­շե­րը, զին­վո­րա­կան պա­րետ, գն­դա­պետ Ի­լյա Ցում­ֆոր­դը՝ «քա­ջա­րի զին­վո­րա­կան, թա­գա­վո­րի ու Հայ­րե­նի­քի հա­վա­տա­րիմ ծա­ռա» (ինչ­պես փո­րագր­ված է շիր­մա­քա­րին), կրտ­սեր սպա Ի­վան Պրի­վա­լո­վը՝ «սպան­ված 1906թ. հու­լի­սի 12-ի ան­կար­գու­թյուն­նե­րի ժա­մա­նակ. իր պարտքն է կա­տա­րել հա­վա­տա­րիմ ծա­ռա­յու­թյամբ և պատ­վով վախ­ճան­վել ա­րյու­նա­լի պայ­քա­րում՝ բա­ժա­նե­լով հա­յե­րին ու թա­թար­նե­րին՝ դրա­նով իսկ ծա­ռա­յու­թյուն մա­տու­ցե­լով թա­գա­վո­րին», ռու­սա­կան բա­նա­կի 6-րդ սահ­մա­նա­պահ գն­դի հրա­մա­նա­տար, գն­դա­պետ Ֆյոդր Սե­մե­նո­վը, տի­տու­լյար խոր­հր­դա­կան Գրի­գո­րի Դմիտ­րիևը, պե­տա­կան խոր­հր­դա­կան Դես­կու­պի կի­նը՝ Ան­նետ Ա­լեք­սանդ­րով­նան, Ֆյոդր Ա­նաց­կին, ով Գո­րիս քա­ղաք էր ու­ղեկ­ցում պե­տա­կան փոս­տը և սպան­վել է «հայ-տաճ­կա­կան ազ­գա­մի­ջյան բախ­ման ժա­մա­նակ», Դեր­բեն­տի 154-րդ գն­դի 3-րդ վաշ­տի շար­քա­յին Նի­կի­ֆոր Պե­րու­խա­լո­վը, լե­հու­հի Յադ­վի­գա Զա­գորս­կա­յան և ու­րիշ­ներ։
Գե­րեզ­մա­նո­ցի կենտ­րո­նա­կան մա­սում աչ­քի է զար­նում մոտ 2,5մ բարձ­րու­թյամբ ուղ­ղան­կյուն շիր­մա­քա­րը. այն տե­ղադր­ված է Շու­շիի պա­րե­տի՝ Ի­շեն­կո­վի որ­դու՝ գն­դա­պետ Ֆյոդր Սե­մե­նո­վի գե­րեզ­մա­նին։ Շիր­մա­քա­րի ար­ձա­նագ­րու­թյան հա­մա­ձայն՝ Սե­մե­նո­վը ծա­ռա­յել է բա­նա­կում 17 տա­րե­կա­նից, իր 54-ա­մյա կյան­քի տա­րի­նե­րից 37-ը նվի­րել է թա­գա­վո­րի ու հայ­րե­նի­քի ծա­ռա­յու­թյա­նը։ Նրա գլ­խա­վո­րած ստո­րա­բա­ժա­նու­մը՝ գրաֆ Ի­վան Ֆյո­դո­րո­վիչ Պասկևի­չի ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տա­րու­թյամբ, մաս­նակ­ցել է մի շարք ճա­կա­տա­մար­տե­րի և հա­սել մինչև Եփ­րա­տի ա­փե­րը։ Շու­շիի խա­ղաղ կյանքն ա­պա­հո­վե­լու հա­մար նա սե­փա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ կազ­մա­կեր­պեց պաշտ­պա­նու­թյուն՝ կան­խե­լով Ար­ցա­խի վրա լեռ­նաբ­նակ­նե­րի հար­ձա­կում­նե­րը։ Ռու­սա­կան գե­րեզ­մա­նո­ցում հանգ­չում է 5-րդ կա­նո­նա­վոր վաշ­տի հրա­մա­նա­տար, փոխ­գն­դա­պետ Ֆյոդր Պո­գո­րե­լո­վը։ Վաշ­տի ծա­ռա­յո­ղա­կան պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րի մեջ մտ­նում էր Շու­շի-Ե­լի­զա­վե­տա­պոլ-Թիֆ­լիս ճա­նա­պար­հով անվ­տանգ երթևե­կի ա­պա­հո­վու­մը։

Գն­դի կազ­մը միա­տարր չէր։ Կարճ ժա­մա­նակ անց ա­վագ և կրտ­սեր սպա­յա­կան կազ­մը հա­մալր­վեց ղա­րա­բաղ­ցի­նե­րով, և դրա վառ վկա­յու­թյու­նը Բեր­դա­ձոր, Քա­րին տակ, Կու­սա­պատ, Շոշ գյու­ղե­րում հայտ­նա­բեր­ված շիր­մա­քա­րե­րի ար­ձա­նագ­րու­թյուն­ներն են։
Հ. Հա­րու­թյու­նյա­նի ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րի հա­մա­ձայն, Շու­շիի ռու­սազ­գի բնա­կիչ­նե­րից ո­մանք թաղ­վել են հայ­կա­կան գե­րեզ­մա­նո­ցում՝ գա­վա­ռա­կան ոս­տի­կա­նու­թյան կա­պի­տան Լեո­նարդ Սյա­նո­ժենս­կին, 42-րդ ե­գե­րա­կան գն­դի հրա­մա­նա­տար, փոխ­գն­դա­պետ Վլա­դի­միր Մի­խայ­լո­վը, Ղա­րա­բա­ղի գա­վա­ռա­յին դա­տա­րա­նի նա­խա­գահ, դա­տա­կան ա­տե­նա­կալ Մոի­սեյ Սի­մո­նո­վը և ու­րիշ­ներ։
«Շու­շի քա­ղա­քի ռու­սա­կան գե­րեզ­մա­նո­ցը ման­րակր­կիտ ու­սում­նա­սի­րե­լուց հետ ե­կա եզ­րա­կա­ցու­թյան, որ այն ար­ժա­նա­ցել է նույն ճա­կա­տագ­րին, ինչ հայ­կա­կան գե­րեզ­մա­նո­ցը։ Շատ գե­րեզ­ման­ներ ա­վեր­վել ու թա­լան­վել են, խա­չե­րը ջարդ­վել մահ­մե­դա­կան­նե­րի կող­մից, երբ քա­ղա­քը ո­րո­շա­կի ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում նրանց ձեռ­քում էր»,- ափ­սո­սան­քով ար­ձա­նագ­րում է Հրա­չիկ Հա­րու­թյու­նյա­նը։
Զին­վո­րա­կան ծա­ռա­յու­թյան վե­րա­բե­րյալ տվյալ­նե­րից պարզ է դառ­նում, որ հայ-ռու­սա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը հա­սել էին այն մա­կար­դա­կին, որ բա­րե­կա­մա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ էին հաս­տատ­վում խա­ռը ա­մուս­նու­թյուն­նե­րի շնոր­հիվ։ Ավ­շա­րյանց­նե­րի նա­խա­տա­տը չի­նով­նիկ Կո­վա­լյո­վի դուստր Վար­վա­րան էր (Գրի­գոր- բեկ Ավ­շա­րյա­նի կի­նը), իսկ Շա­խովս­կի Թավ­րի­զո­վան (Թավ­րի­զյան) Մոսկ­վա­յում ապ­րող գիտ­նա­կան Ար­նոլդ Կլեշ­չո­վի նա­խա­տատն էր։ Սե­փա­կան ար­մատ­նե­րը բա­ցա­հայ­տե­լու նպա­տա­կով Ա. Կլեշ­չո­վը եղ­բոր հետ 2006թ. ե­ղել է Շու­շիում, լու­սան­կա­րել շիր­մա­քա­րը և շի­րի­մից մի բուռ հող վերց­րել։ Հարկ է նշել, որ Վար­վա­րա­յի հոր՝ 1873թ. հու­նի­սի 5-ին մա­հա­ցած քար­տու­ղար Յա­կով Ե­ֆի­մո­վիչ Կո­վա­լյո­վի ա­ճյու­նը հո­ղին է հան­ձն­վել Ավ­շա­րյան­նե­րի գեր­դաս­տա­նի նն­ջե­ցյալ­նե­րի կող­քին՝ հին հայ­կա­կան գե­րեզ­մա­նո­ցի տա­րած­քում։ Դժ­բախ­տա­բար, 2019թ. հուն­վա­րին կյան­քից հե­ռա­ցավ Շու­շի քա­ղա­քի պատ­մա­ճար­տա­րա­պե­տա­կան հու­շար­ձան­նե­րի ու շիր­մա­քա­րե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րով հայտ­նի ար­ցախ­ցի պատ­մա­բանն ու ազ­գագ­րա­գե­տը։
Ու­սում­նա­սի­րե­լով հայ­կա­կան և ռու­սա­կան շիր­մա­քա­րե­րի ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րը, Հ. Հա­րու­թյու­նյա­նը նույ­նիսկ չէր են­թադ­րում, որ 2020թ. նո­յեմ­բե­րին թուրք-ադր­բե­ջա­նա­կան ագ­րե­սիա­յի ար­դյուն­քում Շու­շին կանց­նի հա­կա­ռա­կոր­դի հս­կո­ղու­թյան տակ, որն այս ան­գամ մի ա­ռան­ձին մո­լեգ­նու­թյամբ ու հա­մա­ռու­թյամբ է անց­նե­լու շիր­մա­քա­րե­րի ու պատ­մամ­շա­կու­թա­յին ար­ժեք­նե­րի ոչն­չաց­ման գոր­ծին, ինչ­պես նաև շա­րու­նա­կե­լու է կեղ­ծել պատ­մու­թյու­նը։
Այս­պի­սով, XIX դա­րում Ղա­րա­բա­ղում ի հայտ ե­կան բնա­կա­վայ­րեր, որ­տեղ հա­յերն ու ռուս­ներն ապ­րում և աշ­խա­տում էին միա­սին։ Ռուս մշա­կույթն ու ռու­սաց լե­զուն կեն­ցա­ղի ան­բա­ժա­նե­լի մաս էին դար­ձել Ղա­րա­բա­ղի հա­յե­րի հա­մար և՝ հա­կա­ռա­կը։ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղում այ­սօր էլ շատ ռու­սա­խոս հա­յեր կան, իսկ ռու­սե­րե­նի և ռուս մշա­կույ­թի հան­դեպ հար­գա­լից վե­րա­բեր­մուն­քը ոչ միայն պահ­պան­վել է, այլև ստեղծ­ված ի­րո­ղու­թյուն­նե­րի պայ­ման­նե­րում նոր թափ է հա­վա­քում։ Հի­րա­վի ռու­սե­րենն Ար­ցա­խում ազ­գա­մի­ջյան հա­ղոր­դակ­ցու­թյան լե­զու է, ռու­սե­րեն կա­րե­լի է լսել և՛ փո­ղո­ցում, և՛ հան­րա­յին վայ­րե­րում, և՛ տրանս­պոր­տում։ Թերևս սա է պատ­ճա­ռը, որ խա­ղա­ղա­պահ­ներն այս­տեղ ի­րենց օ­տար չեն զգում։

Էվիկա ԲԱԲԱՅԱՆ